Karol Marcinkowski o idei pracy organicznej. "Zaniechajmy liczyć na oręż, na zbrojne powstanie, na pomoc obcych mocarstw i ludów, a natomiast liczmy na siebie samych, kształćmy się na wszystkich polach, pracujmy nie tylko w zawodach naukowych, ale także w handlu, przemyśle, rękodzielnictwie, stwórzmy stan średni, usiłujmy podnieść się moralnie i ekonomicznie, a wtenczas z nami liczyć się będą[ ... ]': Poznańscy - Sytuacja w Wielkim Księstwie Poznańskim. Wielkie Księstwo Poznańskie miało mniejszą autonomię niż Królestwo Polskie. Powołano wprawdzie namiestnika, którym został Polak, książę Antoni Radziwiłł, ale jego uprawnienia ograniczono do zwoływania sejmów prowincjonalnych i przyjmowania próśb do tronu. Sejm prowincjonalny mógł zaś jedynie opiniować projekty ustaw dotyczących Poznańskie­ go. W szkołach i urzędach można było posługiwać się, obok języka niemieckiego, językiem polskim. Polakom zapewniono dostęp do urzędów, ale wyższe stanowiska przypadały w większości Prusakom. Po powstaniu listopadowym polityka pruska, którą realizował Edward Flottwell, prezes prowincji poznańskiej, uległa zaostrzeniu. Uczestnikom powstania z Poznańskiego konfiskowano dobra, skazywano ich na kary więzienia lub grzywny. Flottwell przystąpił również do germanizacji administracji, sądownictwa i szkolnictwa. Do Wielkopolski sprowadzano niemieckich nauczycieli i urzędników, a niemieckim kolonistom (chłopom, kupcom, przemysłowcom) zapewniano korzystne warunki do prowadzenia działalności Dopiero po odwołaniu Flottwella w 1840 r. nowy król pruski Fryderyk Wilhelm IV zliberalizował politykę wobec Polaków. - - organicznicy i ich działania: Z inicjatywy Gustawa Potworowskiego w 1835 r. powstało w Gostyniu tzw. Kasyno, dla propagowania"industrii i oświaty': Generał Dezydery Chłapowski położył duże zasługi w dziedzinie propagowania wiedzy rolniczej, a jego wzorcowe gospodarstwo w rodzinnej Turwi koło Kościa­ na słynęło w całym regionie. Poznański lekarz Karol Marcinkowski, który przewodził organicznikom, pozyskał dla tej idei wielu ziemian, inteligentów, księży i przemysłowców. Zainicjował budowę Bazaru, oddanego do użytku w 1841 r. Był to reprezentacyjny budynek w Poznaniu, który mieścił polskie sklepy, magazyny, hotel, kluby do spotkań towarzyskich i kulturalnych. Doktor Marcinkowski wraz z Karolem Libeltem powołali Towarzystwo Pomocy Naukowej. Fundowało ono stypendia dla uboższej mło­ dzieży oraz wspierało inicjatywy wydawnicze i kulturalne. Dużą wagę przykładano do organizowania wiejskich bibliotek, które szerzyły oświatę, popularyzowały literaturę narodową oraz upowszechniały zdobycze techniczne i nowoczesne rolnictwo. Wielkopolscy arystokraci - Edward Raczyński w Poznaniu i Tytus Działyński w Kórniku - założyli wielkie biblioteki, gromadzące cenne zbiory. Ocena działań organiczników. Część współczesnych zarzucała organicznikom odwracanie uwagi społeczeństwa od walki zbrojnej o niepodległość. Jednak „w m szczególny rozwój idei pracy organicznej następował w okresach popowstaniowych, a jej najwybitniejsi propagatorzy „wcześniej zapisali piękną kartę konspiracyjną i powstańczą. Najpierw złożyli daninę krwi, by później złożyć daninę pracy dla dobra ogółu" (A. Chwalba, Historia Polski 1795-1918). m RZECZPOSPOLITA KRAKOWSKA Status Rzeczypospolitej Krakowskiej. Utworzona na kongresie wiedeńskim Rzeczpospolita Krakowska to państwo „wolne, niepodległe i ściśle neutralne, pozostające pod opieką trzech wysokich stron układających się : czyli Rosji, Austrii i Prus. Państwa te miały również reprezentować ją na zewnątrz. Ustrój Rzeczypospolitej · Krakowskiej określiła konstytucja z 1818 r. nadana przez państwa rozbiorowe. Wła­ dzę wykonawczą sprawował Senat Rządzący, a władza ustawodawcza należała do jednoizbowego sejmu - Zgromadzenia Reprezentantów. W życiu politycznym przewagę uzyskali konserwatyści, z prezesem senatu Stanisławem Wodzickim na czele. Przeciwko liberalnej opozycji odwoływali się niekiedy do rezydentów mocarstw „opiekuńczych". 1 Gospodarcza rola Krakowa. Rzeczpospolita Krakowska była terytorium wolnocło­ wym. Wwożone tu towary nie podlegały opłatom celnym, jedynie za eksportowane płacono cło na komorze celnej jednego z państw zaborczych. Handel z Królestwem Polskim, Galicją i Śląskiem stał się ważnym źródłem dochodów mieszkańców. Dlatego w latach 1815-1845 podwoiła się liczba mieszkańców Krakowa. Słabiej rozwijał się tu przemysł, który nie wytrzymywał konkurencji z towarami sprowadzanymi z zagranicy. Łącznik między ziemiami polskimi. Rzeczpospolita Krakowska pełniła rolę łącz­ nika między ziemiami polskimi. Duże znaczenie miał cieszący się początkowo znaczną autonomią Uniwersytet Jagielloński, do którego przybywali studenci ze wszystkich zaborów. Do ożywienia nastrojów patriotycznych przyczyniły się zorganizowane przez władze miasta uroczystości narodowe złożenia zwłok Tadeusza Kościuszki i księcia Józefa Poniatowskiego na Wawelu. Przy współudziale Polaków ze wszystkich zaborów usypano kopiec Kościuszki pod Krakowem. Od lat 30. XIX w. Kraków był ogniskiem ruchu spiskowego, punktem etapowym dla wysłanników z emigracji. Po powstaniu listopadowym władze zaborcze stopniowo ograniczały samorządność Wolnego Miasta. Dokonały zmian w konstytucji, ponadto wojska rosyjskie i austriackie przejściowo okupowały miasto. Konflikty między chłopami a szlachtą. Istniejący w Galicji system polityczno'" -społeczny zapewniał szlachcie prymat w społeczeństwie i zachowanie stosunków feudalnych na wsi. Chłopi, stanowiący ok. 85% ludności, nadal musieli odrabiać pańszczyznę, ale nie można ich było rugować z ziemi. Podlegali oni władzy pana, gdyż państwo powierzyło szlachcie wiele funkcji związanych ze wsią (ściąganie podatków, przekazywanie rekrutów, wprowadzanie w życie zarządzeń władcy}. wrę­ kach szlacheckich urzędników znajdowało się także sądownictwo nad chłopami. Sytuacja ta powodowała narastanie konfliktów między polskimi dworami a chłopa­ mi. Jednocześnie władze austriackie starały się wykorzystać ten konflikt dla swych celów, podtrzymując wśród chłopów wiarę w dobroć cesarza. opierała się na przestarzałej strukturze gospodarstw - nielicznych feudalnych majątkach ziemskich i ogromnej liczbie małych gospodarstw chłopskich. Niskie ceny zbóż i utrzymywanie się pańszczyzny nie zachęcały szlachty do wprowadzania innowacji w swych folwarkach. Słabo rozwinięty przemysł pogłębiał rozdrobnienie gospodarstw chłopskich i przeludnienie wsi. Niewielkie zakłady działające w większych dobrach ziemskich (huty, browary, gorzelnie) nie mogły wchłonąć nadmiaru zbędnych na wsi rąk do pracy. Sytuacja rolnictwa. Gospodarka galicyjska Życie polityczne i kulturalne Galicji. Cesarz Franciszek I początkowo nie respektował swobód narodowych przyznanych Polakom na kongresie wiedeńskim. We Lwo- wie, siedzibie gubernatora i tzw. Gubernium, kierującego administracją terenową, oficjalnie dominował język niemiecki. W 1817 r. cesarz zwołał Sejm Stanowy, który nie miał większych kompetencji (dyskutowanie o sprawach kraju), jednak był miejscem formowania się elit politycznych i gospodarczych. Po 1815 r. niewielkie zmiany nastą­ piły w oświacie, nauce i kulturze. Zaczęto wydawać pierwsze czasopisma, we Lwowie odnowiono uniwersytet, ale z niemieckim językiem wykładowym. W najgorszym stanie było szkolnictwo elementarne na wsi, gdyż ziemianie sprzeciwiali się oświacie wiejskiej. Ważnym ośrodkiem kulturalnym w Galicji stał się natomiast Zakład Narodowy im. Ossolińskich założony w 1817 r. przez Józefa Maksymiliana Ossolińskiego. Instytucja ta, zwana popularnie Ossolineum, zajmowała się gromadzeniem zbiorów bibliotecznych i muzealnych, publikowaniem prac naukowych oraz organizowaniem badań. Stała się jednym z centrów polskiej niezależnej myśli, miejscem rozwoju nauki i kultury. 4. WIELKA EMIGRACJA SYTUACJA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA I KULTURALNA GALICJI EMIGRACJA PO POWSTANIU LISTOPADOWYM Miejsce Galicji w cesarstwie. Galicja była jedną z najludniejszych części cesarstwa austriackiego, jednak peryferyjne położenie na terytorium monarchii habsburskiej czyniło ją w pewnej mierze prowincją izolowaną od reszty państwa i utrudniało rozwój gospodarczy. Władze wiedeńskie w niewielkim stopniu dbały o jej rozwój, obawiając się ewentualnej utraty tego obszaru w przypadku konfliktu wojennego. Szczególnie dotkliwe było odcięcie Galicji od Królestwa Polskiego, z którym łączyły ją zarówno więzi geograficzne (powiązanie z Wisłą i zlewiskiem Bałtyku), jak i historyczne. Przyczyny emigracji. Wyjście na emigrację wielu przywódców i uczestników powstania pozwalało uchronić się przed represjami ze strony caratu. Ważnym powodem wychodźstwa była też kontynuacja rozpoczętej w 1830 r. walki o niepodległość. Liczono bowiem na szybki powrót do kraju z bronią w ręku, a nadzieję wiązano ze zwycięstwem rewolucji w Europie bądź wojną między mocarstwami. Skład i liczebność. Na emigrację udawali się uczestnicy powstania - cywilni i wojskowi przywódcy, których nie objęła amnestia, oficerowie, ludzie kultury oraz N patriotyczna młodzież. Ogółem na Zachód wyemigrowało, jak się ocenia, ok. 11 tys. osób, z czego 3/4 stanowili przedstawiciele szlachty i inteligencji. Kierunki emigracji. Wychodźcy kierowali się głównie do Francji ..;.. jak pisał emigrant Józef Petrykowski - „kraju naszych nadziei': Już w pierwszych miesiącach 1832 r. znalazło się tu ich ok. 4 tys., wkrótce ich liczba wzrosła do 7-8 tys. Poza Francją mniejsze skupiska rodaków tworzyły się w Anglii (ok. 700 osób), Belgii, Szwajca· rii, Hiszpanii, krajach niemieckich i Stanach Zjednoczonych. Stosunek ludności i rządów do Polaków. Podczas przemarszu pierwszej fali uchodźców mieszkańcy krajów niemieckich (Saksonii, Bawarii) przyjmowali Polaków niezwykle serdecznie. Niemiecka prasa pisała o nich jako„rycerzach wolności': Na ich cześć powstawały utwory literackie (np. pieśń Juliusa Mosena Tysiąc walecznych opuszcza Warszawę), wielką popularnością cieszyły się ryciny z podobiznami wybitnych Polaków i scenami z powstania. Inny był stosunek zwolenników starego porządku, którzy z ulgą przyjęli opanowanie Warszawy przez Rosjan. Z kolei porewolucyjne władze Francji z królem Ludwikiem Filipem na czele chciały zyskać uznanie ze strony mocarstw Święte­ go Przymierza, zwłaszcza Rosji, emigrantów traktowały zaś podejrzliwie, widząc w nich element buntowniczy i rewolucyjny. Materialne warunki życia emigrantów były na ogół trudne. Rząd francuski przyPolakom niewielkie zasiłki i rozlokował w tzw. zakładach, z dala od Paryża. (W samej stolicy przebywali głównie politycy, publicyści i ludzie kultury). Kiedy sytuacja międzynarodowa w Europie zaczęła się stabilizować, zlikwidowano te zakła­ dy. Większość emigrantów źle znosiła pobyt na obczyźnie, powszechna była tęsk­ nota za „krajem lat dziecinnych': Początkowa bezczynność rodziła częste konflikty i zatargi. Dopiero utrata nadziei na szybki powrót do ojczyzny nasiliła aktywność wielu jednostek, prowadziła do zdobywania wykształcenia i zawodu oraz wrastania w nowe społeczeństwo. kę szlachty i ludu o wolną i demokratyczną Polskę oraz opowiadano się za likwidacją pańszczyzny. Lelewel liczył na „wojnę powszechną o wolność ludów" i dążył do współdziałania z europejskimi ruchami rewolucyjnymi ( karbonariuszami). LOS)( Komitetu. Po wydaniu odezwy Do Braci Rosjan, wzywającej do wspólnej walki z carskim despotyzmem, francuskie władze na skutek interwencji rosyjskiej ambasady rozwiązały w grudniu 1832 r. KNPI wydaliły Lelewela z Paryża (osiadł on w Brukseli). Kontynuacją KNP były nowe organizacje, którym przewodził Lelewel Młoda Polska (1834 r.),. a później Zjednoczenie Emigracji Polskiej (1837 r.). TOWARZYSTWO DEMOKRATYCZNE POLSKIE Powstanie TDP. Towarzystwo zostało utworzone w 1832 r. przez secesjonistów z Komitetu Narodowego Polskiego z Janem Nepomucenem Janowskim, Tadeuszem Krępowieckim i Stanisławem Worcellem na czele; stało się najliczniejszą i najbardziej trwałą organizacją emigracyjną. W późniejszym okresie najważniej­ szym działaczem i ideologiem był Wiktor Heltman. Mały Manifest. W pierwszym programie, sformułowanym w Małym Manifeście z 17 marca 1832 r., głoszono hasło trójzaborowej walki powstańczej o niepodległpść Polski z udziałem szerokich rzesz społeczeństwa i we współdziałaniu z rewolucjonistami innych krajów. Manifest mówił o potrzebie wyzwolenia chłopów i„o wspólnej dla wszystkich ziemi i ich owocach': znał Podziały wśród emigrantów. Charakterystyczną cechą Wielkiej Emigracji była ogromna różnorodność organizacyjna i ideowa. Wynikała ona w dużej mierze z podziałów, jakie zarysowały się już w czasie powstania. Tworzące się ugrupowania polityczne dzieliły duże różnice w kwestiach oceny powstania, programu dalszej walki o wolność i wizji przyszłej Polski oraz stosunku do sprawy chłopskiej. UGRUPOWANIA POLITYCZNE WIELKIEJ EMIGRACJI - KOMITET NARODOWY POLSKI Powstanie Komitetu. Komitet Narodowy Polski, kierowany przez historyka Joachima Lelewela, powstał w Paryżu w grudniu 1831 r. i zjednoczył część emigrantów o poglądach liberalnych, demokratycznych i republikańskich. Program KNP był umiarkowany, by nie prowadzić do głębszych podziałów politycznych na wychodźstwie. Wśród przyczyn klęski powstania wskazywano na brak reform społecznych, za co winą obarczano arystokrację. Zakładano wspólną wal- Wielki Manifest. W 1836 r. Towarzystwo przyjęło tzw. Wielki Manifest, nowy program, który powstał w wyniku szerokiej dyskusji. Ostateczny kształt nadał mu główny ideolog i działacz Wiktor Heltman. Za główny cel Manifest uznawał powstanie niepodległej i demokratycznej Polski, wywalczonej przez naród. Program walki o wyzwolenie narodowe łączono z przeobrażeniami społecznymi. W chwili wybuchu powstania władze powstańcze planowały znieść pańszczyznę i ogłosić · uwłaszczenie chłopów, którzy użytkują ziemię. Nie obiecywano natomiast ziemi bezrolnym. Odrodzona Polska miała być republiką demokratyczną, w której wszyscy obywatele będą równi wobec prawa, a władze będą-powoływane i odwoływa­ ne przez lud (zgodnie z zasadą„wszystko dla ludu, przez lud"). Rola TDP. Towarzystwo u szczytu swej popularności liczyło ok. 2 tys. członków, kierowanych przez corocznie wybieraną pięcioosobową Centralizację, Manifest zaś stał się jednym z najważniejszych dokumentów polskiej demokracji na Zachodzie i w kraju. HOTEL LAMBERT Charakter obozu. Był to obóz konserwatywno-monarchistyczny, konkurencyjny wobec TDP, skupiony wokół Adama Czartoryskiego (nazwa pochodzi od paryskiej rezydencji księcia·nabytej w 1843 r.). Czartoryski cieszył się poparciem arystokracji i bogatej szlachty. Współpracowali z nim cywilni i wojskowi dygnitarze powstania. Pozyskał także dużą część literatów i artystów, którym udzielał poparcia. W skład tego obozu wchodziły liczne organizacje: tajny Związek Jedności Narodowej (1833 r.), Towarzystwo Monarchistyczne Trzeciego Maja (liczące ok. 1 tys. osób), stowarzyszenia kulturalne, oświatowe, dobroczynne. Program polityczny. Głównym polem m równości i braterstwie (Zenon Świętosławski). Radykalizm Gromad Ludu Polskiego prowadził do ROLA KULTURY WIELKIEJ EMIGRACJI działalności Czartoryskiego i jego stronni- ków była dyplomacja, chcieli też zainteresować sprawą polską parlamenty, rządy państw zachodnich i opinię publiczną. Dążyli do odbudowy niepodległej Rzeczypospolitej w granicach przedrozbiorowych, ale jako podstawę pertraktacji z gabinetami Anglii i Francji przyjmowali ustalenia traktatu wiedeńskiego, które zostały pogwałcone przez Rosję. Nadzieje wiązali z antagonizmami między mocarstwami i od nich uzależniali wybuch powstania kierowanego przez szlachtę i popartego przez Anglię i Francję. Szczególnie liczyli na wybuch konfliktu brytyjsko-rosyjskiego na Bałkanach. Dlatego Hotel Lambert wysyłał swych agentów dyplomatycznych do krajów bałkańskich i na Bliski Wschód dla podsycania nastrojów wrogich carskiej Rosji. Odrodzona Polska miała być monarchią konstytucyjną, a wielu widziało w Czartoryskim przyszłego króla. ich izolacji społecznej i krytyki ze strony pozostałych ugrupowań. dysław Zamoyski) w kwestiach społecznych przechodziły stopniową ewolucję. Zdawano sobie sprawę z nieuchronności zniesienia pańszczyzny oraz uwłaszcze­ nia na drodze dobrowolnych porozumień między dziedzicem a chłopem, ale za odszkodowaniem dla szlachty. Dopuszczano udział bogatego mieszczaństwa we władzach. Program reform wewnętrznych precyzowano jednak ostrożnie, zasłania­ jąc się zasadą 11 najpierw być, a potem jak być". romantyków. Za granicą, na przymusowej lub dobrowolnej emigracji, przebywało wielu polskich poetów, pisarzy, uczonych i artystów. Nie byli oni krępowani przez cenzurę i korzystając z pełnej wolności słowa, mogli swobodnie głosić swoje poglądy. Ich dorobek przewyższał to, co wydawano wówczas w kraju, w ciężkich warunkach politycznych pod zaborami. Na obczyźnie najpełniej rozwinęła się literatura romantyczna. Powstały wtedy najwybitniejsze dzieła romantycznych poetów: Adama Mickiewicza (Ili część Dziadów, Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego, Pan Tadeusz), Juliusza Słowackiego ( Grób Agamemnona, Kordian), Zygmunta Krasińskiego (Nie-Boska komedia). Twórcy ci zyskali miano wieszczów, duchowych przewodników narodu. kh utwory, a także dzieła przybyłego do Paryża w końcu lat 40. XIX w. Cypriana Norwida, opiewały piękno rodzinnego kraju, umacniały opór przeciwko uciskowi narodowemu i zachęcały do kontynuowania działalności niepodległościowej. Nadzieje i oczekiwania na radykalną zmianę rzeczywistości wywoływały wzrost nastrojów mesjanistycznych wśród niektórych grup emigrantów, wiarę w szczególną misję dziejową narodu polskiego. Koncepcje mesjanistyczne rozwijali także Mickiewicz i Słowacki. W Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicz propagował ideę posłannictwa Polski i wybawienia ludzkości z okowów despotyzmu. Takjak Chrystus zmartwychwstał, tak również naród polski„zmartwychwstanie i uwolni wszystkie ludy Europy z niewoli': Działalność kulturalna. Zasługą Czartoryskiego i Hotelu Lambert było powstanie Twórczość wielu polskich instytucji kulturalnych ( Towarzystwa Historyczno-Literackiego Biblioteki w Paryżu, istniejących do dzisiaj) oraz oświatowych (Szkoły Polskiej przy bulwarze Batignolles [batiniol] - przetrwała do 1950 r., katedry języka literatur słowiańskich w College de France, w której wykładał Adam Mickiewicz). Twórczość igll'f"„„nr::am społeczny. Poglądy Czartoryskiego i jego współpracowników ( Wła­ GROMADY LUDU POLSKIEGO były niewielkim (ok. 200 osób), lecz najbardziej radykalnym ugrupowaniem rewolucyjnym. W jego skład wchodzili w większości żołnierze przy- Twórczość Lelewela. Prace historyczne Joachima Lelewela, a zwłaszcza synteza dziejów Polski, ukazywały rolę ludu w przeszłości, uczyły miłości do ojczyzny i propagowały dążenia demokratyczne. Chopina. Na emigracji tworzył Fryderyk Chopin, pianista i kompozytor, który w twórczości wykorzystywał wątki ludowe. Jego muzyka rozsławiła imię Polski w świecie. Powstanie. Gromady byli do Anglii po dwuletnim pobycie w pruskich twierdzach, w, Gdańsku i Grudziądzu, za odmowę powrotu do Królestwa Polskiego. Początkowo należeli do TDP, lecz pod wpływem agitacji byłych działaczy tej organizacji (Krępowiecki, Worcell) wystąpili z niej i w 1835 r. zawiązali Gromadę Grudziąż i Gromadę Humań. (Nazwa tej ostatniej, nawiązująca do rzezi humańskiej z 1768 r., miała być„ekspiacją za czyny ojców" oraz przyczynić się do porozumienia z ludnością Ukrainy). był socjalizmowi utopijnemu: żądały zniesienia prywatnej własności ziemskiej i fabrycznej oraz zastąpienia jej własnością wspólną, ale ziemię planowały oddać w dożywotnie użytkowanie chłopom. Zakładały zbrojne powstanie połączone z rewolucją społeczną, w wyniku której ukształtuje się nowe społeczeństwo. Z czasem zaczęły głosić mistyczne koncepcje chrześcijańsko­ -socjalistyczne zbudowania wzorcowego społeczeństwa opartego na powszechnej Program Gromad bliski Dorobek innych emigrantów. Wśród emigrantów byli również Polacy działający poza Europą. Sławę i uznanie zdobyli Ignacy Domeyko - osiadły w Chile geolog i pedagog, Ernest Malinowski - inżynier, budowniczy dróg i kolei w Peru. Znaczenie twórczości Wielkiej Emigracji. Wzbogaciła ona polską kulturę. Dzieła literackie - mimo zakazów - docierały do kraju i umacniały patriotyzm wielu pokoleń. Literatura romantyczna sprawiła, że pozbawieni własnego państwa Polacy mogli czuć się wolni duchowo. Dzięki niej mieli nadzieję, że 11 Polska, silna niepodległością duchową, stanie się niepodległa politycznie" (D. Siwicka, Romantyzm 18221863). Dlaczego Wielka Emigracja 1 Emigracja polistopadowa, jako jedyna w dziejach Polski, została nazwana Wielką. Jej przedstawiciele stanowili bowiem elitę intelektualną i kulturalną, pełnili przywódczą rolę w życiu narodu, wypracowywali programy N polityczne, inicjowali ruch konspiracyjny w kraju. „Na długo duchową stolicą Polski stał się Paryż, gdzie znaleźli schronienie najlepsi z narodu~' (A. Chwalba, Historia m Polski 7795-7978). 5. POWSTANIE KRAKOWSKIE 1846 R. I WIOSNA LUDÓW NA ZIEMIACH POLSKICH DZIAŁALNOŚĆ KONSPIRACYJNA W KRAJU. TAJNE ORGANIZACJE Rola emisariuszy. Represje popowstaniowe osłabiły działalność konspiracyjną w kraju. Impuls do jej odrodzenia dała emigracja. Centrum ruchu spiskowego stały się początkowo Galicja i Wolne Miasto Kraków, dokąd przybywali wysłannicy Lelewela i Towarzystwa Demokratycznego Polskiego - emisariusze. Stąd przenikali na pozostałe ziemie polskie, gdzie zakładali tajne organizacje. W 1833 r. wkroczyły do Królestwa oddziały kierowane przez płk. Józefa Zaliwskiego, które prowadziły walkę partyzancką. Nie zyskały jednak szerszego poparcia sterroryzowanej przez zaborcę ludności i szybko zostały rozbite; część partyzantów powróciła do Galicji. Po pewnym czasie w kraju wyrosło nowe pokolenie, dojrzałe do podejmowania samodzielnych działań. Stowarzyszenie Ludu Polskiego było międzyzaborową organizacją spiskową utworzoną w 1835 r. w Krakowie przez emisariuszy Młodej Polski. Jej program zakła­ dał trójzaborowe powstanie i odbudowanie Polski niepodległej, demokratycznej, „odmłodzonej" przez lud, będący źródłem władzy. Mówiono o równości wszystkich obywateli, obiecywano zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie. Agitację starano się prowadzić wśród wszystkich grup społeczeństwa. Najaktywniejszą działalność rozwinął Szymon Konarski, uczestnik powstania listopadowego i partyzantki Zaliwskiego. Zakładał on wśród szlachty i inteligencji na Litwie, Białorusi i Ukrainie ogniwa stowarzyszenia. W 1838 r. został aresztowany i w następnym roku stracony w Wilnie. Związek Narodu Polskiego powstał w 1839 r. w Warszawie. Jego przywódcy Edward Dembowski i Henryk Kamieński - reprezentowali poglądy rewolucyjno--demokratyczne. Dembowski, syn bogatego ziemianina i senatora (stąd zwany „czerwonym kasztelanicem"), łączył walkę o niepodległość z rewolucją, która zniosłaby prywatną własność, wyzysk, a szlachtę podporządkowała ludowi. Po wykryciu spisku Dembowski schronił się w Poznańskiem, gdzie zbliżył się do Związku' Plebejuszy, kierowanego przez Walentego Stefańskiego. Centralizacja Poznańska. W 1838 r. powołano w Poznaniu tajny komitet, zwany Centralizacją Poznańską, kierowany przez Karola Libelta. Organizacja ta przyjęła demokratyczne zasady Wielkiego Manifestu TDP. Umiarkowani działacze planowali odłożyć powstanie na późniejszy okres, do czasu pozyskania ludu. Związek Chłopski. Jego twórcą był ksiądz Piotr Ściegienny, który działał na Lubelszczyźnie i Kielecczyźnie. Prowadził agitację wśród włościan, posługując się rewolucyjną odezwą, tzw. Złotą książeczką, rzekomym listem papieża Grzegorza XVI „do rolników i rzemieślników z Rzymu przysłanym': Wzywał lud do rewolucyjnej walki z uciskiem szlachty, a przede wszystkim z caratem.„W przyszłej wojnie - głosił - staną chłopi i mieszczanie polscy i rosyjscy z jednej strony, a panowie i królowie polscy i rosyjscy z drugiej strony, chłopi będą strzelać nie do chłopów, ale do panów. Wasza, bracia chłopi i mieszczanie, będzie wygrana, bo was daleko więcej [...], a po wojnie nie będzie, kto by was pańszczyznę pędził, kto by się nad wami i nad waszymi dziećmi znęcał': W październiku 1844 r. zamierzał przy pomocy chłopów opanować Kielce. Próba ta zakończyła się aresztowaniem Ściegiennego, którego skazano na karę śmierci, zamienioną na 25 lat katorgi. na Plany trójzaborowego powstania. Centralizacja Poznańska, w porozumieniu z TDP i ośrodkami konspiracyjnymi w Krakowie, Galicji i Królestwie, przygotowywała trójzaborowe powstanie. Umiarkowani działacze chcieli ograniczyć przygotowania do patriotycznej szlachty i inteligencji. Natomiast rewolucyjni demokraci (Edward Dembowski) starali się pozyskać chłopów. Spiskowcy planowali równoczesne rozpoczęcie walki 21 lutego 1846 r. Po opanowaniu twierdz w zaborze pruskim i austriackim regularne oddziały miały wkroczyć do Królestwa. Plany trójzaborowego powstania sparaliżowała pruska policja, która - powiadomiona przez polskiego ziemianina - dokonała aresztowań wśród spiskowców; zatrzymano typowanego na wodza powstania Ludwika Mierosławskiego. Podobne aresztowania miały miejsce we Lwowie. Wówczas planowane wystąpienie zbrojne odwołano. Decyzji tej nie uznali jedynie spiskowcy na terenie Rzeczypospolitej Krakowskiej i dlatego doszło do wybuchu powstania krakowskiego. POWSTANIE KRAKOWSKIE 1846 R. powstańcy zaatakowali wojska austriackie w Krakowie. W obawie przed walkami w mieście i odcięciem odwrotu austriacki dowódca wycofał swoje oddziały. Wybuch powstania. W nocy z 20 na 21 lutego 1846 r. Manifest do Narodu Polskiego. 22 lutego powstał Rząd Narodowy. W ogłoszonym Manifeście do Narodu Polskiego wzywał on do walki oraz ogłaszał radykalny program reform społeczno-politycznych.„Polacy! [...]Jest nas dwadzieścia milionów, powstań­ my razem jak jeden mąż, a potęgi naszej żadna nie przemoże siła, będzie nam wolność, jakiej dotąd nie było na ziemi, wywalczymy sobie skład społeczeństwa, w którym każ­ den podług zasad i zdolności z dóbr ziemskich będzie mógł użytkować, a przywilej żaden i pod żadnym kształtem mieć nie będzie miejsca, w którym każden Polak znajdzie zabezpieczenie dla siebie, żony i dzieci swoich, w którym upośledzony od przyrodzenia na ciele lub na duszy znajdzie bez upokorzenia· niechybną pomoc całego społeczeństwa, w którym ziemia, dzisiaj przez włościan warunkowo tylko posiadana, stanie się bezwarunkową ich własnością, ustaną czynsze, pańszczyzny i wszelkie tym podobne należytności bez żadnego wynagrodzenia, a poświęcenie się sprawie narodowej z bronią w ręku będzie wynagrodzone ziemią z dóbr narodowych': ogłosił się umiarkowany polityk Jan Tyssowski. Jego sekretarzem został Edward Dembowski, który stał się „duszą rewolucji': Zalecał on ogłaszanie i realizowanie Manifestu, obiecywał * Rola Edwarda Dembowskiego. Dyktatorem powstania ziemię bezrolnym chłopom, organizował oddziały rzemieślniczo-górnicze. Niezwykle ważne dla niego było pozyskanie chłopów, dlatego wysyłał na wieś emisariuszy. Chłopi z okolic Krakowa, już wcześniej- oczynszowani, odnosili się przychylnie do powstania, podobnie jak górale z Chochołowa koło Zakopanego, agitowani przez miejscowego nauczyciela. Przez dwa dni prowadzili walkę z Austriakami (tzw. powstanie chochołowskie). Natomiast część chłopów galicyjskich wystąpiła przeciw szlachcie. Wydarzenia te nazywa się rabacją galicyjską. Aby odciągnąć chłopów od zmierzających do Krakowa wojsk austriackich i przekonać do powstania, Dembowski na czele uroczystej religijnej procesji wyruszył na Pogórze. Zamiast chłopów napotkał oddział armii austriackiej, który otworzył ogień do bezbronnych. Wśród poległych był 24-letni Dembowski. m m Upadek powstania. Na początku marca 1846 r. Tyssowski złożył władzę i z oddziałem liczącym tysiąc powstańców przekroczył pruską granicę. Do Krakowa wkroczy- ły wojska rosyjskie, a następnie austriackie i pruskie. Trwające zaledwie 9 dni powstanie krakowskie na tle innych polskich walk wyzwoleńczych XIX w. wyróżnia się największym radykalizmem społecznym. Po raz pierwszy połączono sprawę narodową z rozwiązaniem kwestii społecznej. likwidacja Rzeczypospolitej Krakowskiej. Następstwem powstania krakowskiego była likwidacja autonomicznej Rzeczypospolitej Krakowskiej na mocy porozumienia zaborców. W listopadzie 1846 r. obszar Wolnego Miasta Krakowa włączono do Austrii. Mocarstwa zachodnie ograniczyły się jedynie do protestów przeciw naruszeniu postanowień kongresu wiedeńskiego. Władze austriackie dokonały germanizacji administracji, sądownictwa i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków utracił dotychczasową szansę rozwoju, stając się peryferyjnie położonym miastem na pograniczu trzech zaborów. RABACJA GALICYJSKA Rał>a~ja.· ( ... RautJ~.rabtme~ w lutym·1846·r~,któr~najwłę~zy24asłęs.·~·iały··~~~arq~~s~~o/i:~~~~~,~~~i!~: i)asielskłem•••Ruch· 1~!!?~;· nowskie90. i·Jasielskiego n;a•lok(lłoego·paywt>9~fi: Od marca .do>Ch\t\fiłł ,are?it~wani9~W:si~rpnh1 · 1862 r. czołową rolę odgrywał• w nim Jarosław Dąbrowski~ kapitan• 91J11ii·~r-0syj7 skiej, który doprowadził do rozbudowy wyższą władzą stał się pięcioosobowy Narodowy. Skład ugrupowania. „Czerwoni" skupiali liczne środowiska - młodą inteligencję i studentów, mniej zamożną szlachtę, księży i drobnomieszczaństwo. Program. Organizowali szeroką sieć konspiracyjną we wszystkich zaborach, tajną pocztę, policję, drukarnie. Wzywali również społeczeństwo do płacenia podatku narodowego. Przygotowywali ogólnonarodowe powstanie, by doprowadzić do odbudowy niepodległej i demokratycznej Polski w granicach sprzed 1772 r. Wraz z rozpoczęciem powstania chcieli ogłosić uwłaszczenie chłopów, bez płacenia odszkodowania dziedzicom. Liczyli bowiem na pozyskanie chłopów do wspólnej walki. „BIALI" „Biali" był to umiarkowany obóz, reprezentujący kręgi ziemiaństwa (działaczy rozwiązanego Towarzystwa Rolniczego), burżuazji. i zamożnej intełigem:JL Aktywność „czerwonych" skłoniła również ich do powołania swojego kierownictwa - tzw. Dyrekcji Wiejskiej, składającej się z trzech ziemian· i trzech reprezentantów Warszawy (Leopolda Kronenberga, Edwarda Jurgensa i Karolą Majewskiego z Akademii Medyko-Chirurgicznej, wcześniej należącego do 11 e:zerwonych„). Program. Początkowo skupiali się na pracy organicznej i przywróceniu autonomii Królestwa Polskiego przez wywieranie nacisku („grożenie powstaniem") na władze. Uznawali potrzebę uwłaszczenia, ale opowiadali się za pełnym odszkodowaniem dla dziedziców ze strony chłopów. Nie wykluczali dobrze przygotowanego i rozpoczętego w odpowiednim momencie powstania. W przeciwnym razie miałoby ono niewielkie szanse powodzenia i groziło politycznymi i gospodarczymi represjami caratu. WYBUCH POWSTANIA Branka. Wielopolski, poinformowany o planach powstańczych, postanowił - jak to określił - „rozciąć wrzód': organizując brankę do wojska, która miała objąć ok. 1O tys. młodych spiskowców. Tym posunięciem chciał rozbić organizację „czerwonych" lub sprowokować przedwczesne wystąpienie zbrojne, by je łatwo zdławić. „Czerwoni" planowali powstanie na wiosnę 1863 r., lecz jego wybuch przyśpie­ szyła branka. W Warszawie przeprowadzono ją w połowie stycznia 1863 r. Część N m młodzieży, zagrożona dłem schroniła się poborem do wieloletniej służby wojskowej w głębi Rosji, w okolicznych lasach. Komitet Centralny Narodowy nie miał innego wyjścia niż rozpoczęcie walki. W przeciwnym razie groziłoby to likwidacją tajnego ruchu narodowego. pisał poeta Artur Oppman. - I nigdy żadna władza w żadnym świata ruchu takiego, Manifest do narodu polskiego i dekrety uwłaszczeniowe. Aby uprzedzić brankę na prowincji, wyznaczono termin powstania na 22 stycznia 1863 r. W dniu jego wybuchu KCN ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym. W wydanym Manifeście do narodu polskiego rząd wzywał do walki i zapowiadał uwłaszczenie chłopów. Manifest uzupełniały dwa dekrety: o uwłaszczeniu chłopów oraz nadaniu bezrolnym, którzy wezmą udział w walce, po 3 morgi ziemi z dóbr narodowych. Realizacją dekretów zajmowali się wojskowi i cywilni naczelnicy powstania. Od skutecznego wprowadzenia ich w życie zależało w dużej mierze pozyskanie chłopów. PRZEBIEG I CHARAKTER POWSTANIA Pierwsze walki. W noc styczniową 7 tys. źle uzbrojonych i słabo wyszkolonych powstańców zaatakowało garnizony rosyjskie w 33 miejscowościach. Wystąpie­ nia te nie przyniosły większych sukcesów militarnych. Nie zajęto żadnego więk­ szego miasta, gdzie mógłby się ujawnić rząd. Powstanie jednak przetrwało trudne pierwsze tygodnie. Zaskoczone rosyjskie dowództwo zarządziło koncentrację swych sił w Królestwie (ok. 1OO tys. żołnierzy) w ważniejszych miastach. Pozwoliło to siłom powstańczym na zajęcie opuszczonych przez Rosjan obszarów i zwiększe­ nie liczebności do kilkunastu tysięcy. Rosyjska taktyka, przyjęta przez wielkiego księcia Konstantego, namiestnika Królestwa Polskiego od połowy 1862 r., polegała na kierowaniu silnych kolumn wojska z artylerią tam, gdzie znajdowały się polskie oddziały, i ich rozbijaniu. Pierwsi dowódcy powstania. Na początku powstaniem kierował Stefan Bobrowski, młody naczelnik Warszawy. Przewidywany na dyktatora Ludwik Mierosławski po dwu przegranych potyczkach na Kujawach powrócił do Paryża. W marcu 1863 r. dyktatorem ogłosił się gen. Marian Langiewicz. On również został zmuszony przez przeważające siły rosyjskie do przekroczenia granicy z Galicją. Powstanie Rządu Narodowego. Do powstania przyłączyli się „biali': Obok pobudek patriotycznych kierowali się chęcią przejęcia kierownictwa nad nim, by osłabić radykalizm „czerwonych': Chodziło im również o podtrzymanie walki w obliczu interwencji dyplomatycznej państw zachodnich wobec Rosji. W maju Tymczasowy Rząd Narodowy ogłosił się Rządem Narodowym. Ścierały się w nim wpływy umiarkowanych i radykałów.„Biali" liczyli głównie na pomoc Zachodu, dlatego hamowali dopływ chłopów do powstania i większe akcje bojowe. Tajemne państwo podziemne. Rząd skupił się na organizowaniu - jak wówczas określano - tajemnego państwa podziemnego, które działało równolegle do carskiego aparatu administracyjnego. Rozkazy tajnego Rządu Narodowego, opatrywane tylko pieczęcią, były powszechnie wykonywane. „Rząd Narodowy! W Polsce każdy o nim wiedział, lecz nikt się nie domyślał: skąd działał? gdzie siedział? Go- jego widomym był świstek maleńki, który jakby relikwia, szedł z ręki do ręki - jak ów świstek nie miała posłuchu': Powstańcze władze ściągały podatki, sprowadzały broń, organizowały administrację terenową. Dysponowały własną łącznością, policją, drukarniami, służbą dyplomatyczną. Księgowano pieniądze wpływające z podatku narodowego, wydawano prasę podziemną. Żandarmeria chroniła wła­ dze narodowe i karała zdrajców. Dzięki sprawnie funkcjonującemu państwu podziemnemu możliwe było trwanie powstania, mimo klęsk militarnych (struktury tego państwa stanowiły wzór dla Polskiego Państwa Podziemnego w czasie li wojny światowej). Partyzancki charakter powstania. Powstanie styczniowe miało charakter wojny partyzanckiej. W pierwszych miesiącach większe zgrupowania toczyły jeszcze regularne bitwy z wojskami rosyjskimi (w Płockiem, w Małopolsce, na Podlasiu), ale szybko zostały rozproszone. Wiosną i latem 1863 r., gdy powstanie osiągnęło największy zasięg, zmieniła się taktyka wojenna. Niewielkie oddziały partyzanckie, zwane partiami, działające w lasach bądź innych trudno dostępnych terenach, atakowały znienacka wojska carskie. Metoda ta przez długi czas okazywała się skuteczna. W partiach walczyło wówczas jednocześnie ok. 20-30 tys. ludzi, którzy dysponowali większą niż na początku powstania ilością broni palnej zakupionej za granicą. Angażowali oni niemal całe siły przeciwnika (ok. 340 tys. żołnierzy). Rozbite oddziały często odtwarzano, do walki zgłaszali się nowi ochotnicy. Dlatego przez szeregi powstańcze przewinęło się ok. 200 tys. bojowników. Powstańcy rekrutowali się w większości ze szlachty i mieszczaństwa, w mniejszym stopniu - z chłopów. Dekrety uwłaszczeniowe, które nie wszędzie ogłaszano i wprowadzano w życie, nie mogły spowodować masowego udziału tych ostatnich w powstaniu. Potrzebne było jeszcze rozbudzenie świadomości narodowej chło­ pów, a to wymagało czasu. Zasięg powstania, główni dowódcy. Oprócz Królestwa Polskiego powstanie obi w niewielkim stopniu Ukrainę. Z pomocą powstańcom przychodzili Polacy z zaboru pruskiego i austriackiego.„Zza kordonu" przybywali ochotnicy, napływała pomoc materialna (broń, pieniądze). Wśród dowódców powstania wyróżnili się Zygmunt Padlewski (Płockie), Dionizy Czachowski (Sandomierskie), Michał Kruk-Heydenreich, Marcin Lelewel-Borelowski i Walery Wróblewski (Lubelszczyzna), Zygmunt Sierakowski (Żmudź), Konstanty Kalinowski (Grodzieńszczyzna), ksiądz Stanisław Brzóska (Podlasie). Ogółem stoczono ponad 1200 bitew i potyczek. jęło Litwę, Białoruś Udział ochotników w powstaniu. Powstanie wywołało ogromne wrażenie w Eu- ropie. Znaczna część opinii publicznej z sympatią odnosiła się do walki Polaków o niepodległość. Natomiast reakcja rosyjskiej opinii publicznej, kształtowanej przez oficjalną propagandę, była wroga. Mimo to kilkuset rosyjskich i ukraińskich żołnierzy carskiej armii, por. Andriej Potiebnia, który zginął potem bohatersko na polu bitwy, przeszło na stronę powstania. Do Królestwa przybywali ochotnicy z wielu krajów. Byli wśród nich Włosi (Francesco Nullo), Francuzi (Fran~ois ::s ..... ::s ..... o E ft) N m !: m Rochebrune [roszbrin]), Węgrzy, Niemcy, Czesi. Sprawę polskiego powstania popierały wszystkie ważniejsze organizacje demokratyczne na Zachodzie, wśród nich tworzący się ruch robotniczy i jego przywódcy. Stosunek rządów wywierać presję do powstania. Zachodnia opinia publiczna starała się także Wielka Brytania, Francja i Austria początkowo wobec wydarzeń w Królestwie. Dopiero podpisanie w Petersburgu 8 lutego 1863 r. prusko-rosyjskiej konwencji Alvenslebena (od nazwiska pruskiego negocjatora), przewidującej współdziałanie w zwalczaniu powstania, dało im pretekst do wystąpienia. Z inicjatywy Napoleona Ili rządy Francji, Wielkiej Brytanii, Austrii i innych państw wystosowały do Petersburga noty domagające się zmiany polityki Rosji wobec Królestwa i nadania Polakom swobód narodowych. W obronie polskiego Kościoła wystąpił papież Pius IX. Kolejne interwencje dyplomatyczne utwierdziły jednak Aleksandra li w przekonaniu, że zachodnie mocarstwa nie zamierzają się angażować militarnie w sprawę polską. Dlatego odrzucił on noty, powstanie traktował zaś jako „bunt poddanych" i wewnętrzną kwestię Rosji. na własne rządy. zachowywały rezerwę m m m stłumienia powstania carat zaangażował oraz zaostrzył represje. Brutalny terror wprowadzony przez gubernatora Michaiła Murawjowa, zwanego Wieszatielem, przyczynił się do wygasania walk na Litwie. Podobne metody stosował gen. Fiodor Berg, mianowany we wrześniu 1863 r. namiestnikiem Królestwa. W takiej sytuacji władzę dyktatorską objął były oficer armii carskiej Romuald Traugutt, przejmując pieczęcie członków Rządu Narodowego. Był on politycznie bliski„białym': ale starał się ratować ruch rewolucyjnymi metodami. Jego celem było utrzymanie powstania do wiosny 1864 r., gdyż do walki miały wtedy wejść reorganizowane przez niego oddziały partyzanckie, poszerzone o chłopskie pospolite ruszenie. Dlatego też Traugutt przykładał dużą wagę do realizacji dekretów uwłaszczeniowych. Liczył także, zgodnie z sugestiami, jakie usłyszał w czasie misji w Paryżu, którą odbył latem 1863 r. z ramienia Rządu Narodowego, na wybuch wojny w Europie. Jednak powstanie chyliło się już ku upadkowi. Dyktatura Romualda Traugutta. Do większość sił Ukaz uwłaszczeniowy cara. Aby pozyskać wieś i uspokoić sytuację w kraju, 2 marca 1864 r. Aleksander li ogłosił ukaz o uwłaszczeniu chłopów w Królestwie Polskim. Potwierdzał w nim istocie to, co dał chłopom Rząd Narodowy. Car osiągnął swój cel. Upadek powstania. Ostatnią większą bitwę stoczyli żołnierze korpusu gen. Józefa Hauke-Bosaka pod Opatowem w lutym 1864 r. Na wiosnę powstańcy nie podejmowali już walk. Ruch powstańczy dogorywał i nie było możliwości wznowienia wojny partyzanckiej. Sterroryzowane społeczeństwo nie widziało już żadnej szansy zwycięstwa. Carskiej policji udało się rozbić sieć podziemnego państwa polskiego. W kwietniu 1864 r. aresztowano Traugutta, który został stracony 5 sierpnia na stokach Cytadeli wraz z czterema współpracownikami. W czasie tej egzekucji 30-tysięczny tłum, klęcząc, śpiewał suplikacje Swięty Boże, święty mocny. Ostatni oddział partyzancki księdza Brzóski utrzymał się na Podlasiu do jesieni 1864 r. Sam Brzóska ukrywał się następnie wśród chłopów, a po aresztowaniu w kwietniu 1865 r. został powieszony w Sokołowie Podlaskim. BILANS POWSTANIA - Powstanie styczniowe - ze względu na czas trwania i liczbę uczestników - było największym polskim zrywem narodowym w XIX w. - Ceną patriotycznego zrywu były liczne ofiary: ok. 20 tys. poległych w bitwach i potyczkach, ponad tysiąc osób straconych w egzekucjach, ponad tysiąc zmarłych w czasie śledztwa w więzieniach, ok. 40 tys. zesłanych na Sybir. Były to jednostki najbardziej patriotyczne i wykształcone. Po stronie strat wskażmy jeszcze zniszczenia wielu miast i wsi, konfiskaty majątków, utratę resztek autonomii, nasilenie rusyfikacji, kryzys moralny społeczeństwa, 5 tys. nowych emigrantów. - Mimo klęski powstanie miało także pozytywne skutki. Osiągnęło ono swój cel społeczny, gdyż doprowadziło do uwłaszczenia chłopów na korzystnych warunkach. Przyniosło to pozytywne zmiany w gospodarce i przyczyniło się do uczynienia z włościan pełnoprawnych obywateli. - Powstanie umocniło nastroje patriotyczne w społeczeństwie, „przekreślony został system trzymania Polski w niewoli rękoma Polaków. Rządy czysto rosyjskie, narzucone Królestwu po 1863 r. scementowały tylko społeczeństwo w jego antyzaborczej postawie" (S. Kieniewicz, Historia Polski 1795-1978). - Dramat powstania znalazł silne odbicie w malarstwie (Artur Grottger, Maksymilian Gierymski), literaturze (Eliza Orzeszkowa, Stefan Żeromski), poezji (Adam Asnyk). Sprawa włoska na arenie międzynarodowej. Cavour dążył do zjednoczenia kraju, opierając się na Piemoncie. Jego zasługą było nadanie międzynarodowego charakteru sprawie włoskiej. Pierwszym krokiem w tym kierunku stało się przyłączenie się do koalicji antyrosyjskiej i udział Piemontu w wojnie krymskiej. Pozwoliło to wnieść sprawę włoską pod dyskusję na kongresie pokojowym w Paryżu (1856 r.). Również wśród Włochów pojawiły się duże nadzieje. Pod sztandarem zjednoczenia kraju pod wodzą dynastii sabaudzkiej gromadziły się różne siły polityczne; wśród nich był Giuseppe [dżjuzeppe] Garibaldi, znany bojownik o wolne i zjednoczone Włochy. 1. ZJEDNOCZENIE WŁOCH I NIEMIEC PRZEBIEG PROCESU ZJEDNOCZENIA WŁOCH Koncepcje zjednoczeniowe. Włoski ruch ideowy i polityczny zmierzający do odrodzenia narodowego i zjednoczenia poszczególnych księstw i królestw {risorgimento [risordżimento]) rozwijał się już od początku XIX w. Wysuwano różne koncepcje zjednoczenia kraju. Giuseppe Mazzini i karbonariusze chcieli zjednoczyć Włochy w jedną republikę. Jednak organizowane przez nich w latach 20. i 30. wystąpienia zbrojne nie miały szerszego poparcia społecznego i kończyły się niepowodzeniem. Z kolei siły liberalne i umiarkowane opowiadały się za Włochami jako federacją republik (na wzór Stanów Zjednoczonych) lub federacją utworzoną z istniejących monarchii. Na czele tej federacji najchętniej widziano Karola Alberta, władcę Królestwa Sardynii (Piemontu). Klęska Włochów w Wiośnie Ludów. Niepowodzeniem zakończyły się próby zjed- noczeniowe w okresie Wiosny Ludów. W wojnie z Austrią władca Królestwa Sardynii poniósł klęskę i musiał abdykować na rzecz syna, Wiktora Emanuela. Upadły również dwie republiki - rzymska i wenecka. W Rzymie władzę przy pomocy króla Francji odzyskał papież, a Wenecję opanowała Austria. Za główne przyczyny niepowodzenia uznaje się powolne zmiany w świadomo­ ści narodowej Włochów i niekorzystną sytuację międzynarodową. Była to jednak chwilowa porażka. Włoski ruch narodowy miał już solidne podstawy do dalszego rozwoju. Po Wiośnie Ludów na Półwyspie liczyły się dwie siły: Piemont i obóz demokratyczny. Rola Piemontu. Królestwo Sardynii zajmowało szczególną pozycję spośród państw włoskich. Było ono monarchią konstytucyjną z rządem parlamentarnym. Głową państwa był Wiktor Emanuel li, a na czele rządu (od 1852 do 1860 r. z niewielkimi przerwami) stał Camillo Cavour [kamillo kawur]. Przestrzegano tu wolności prasy i zgromadzeń oraz zagwarantowano równość wobec prawa. Prężnie rozwijała się gospodarka, co stanowiło w dużej mierze zasługę Cavoura, który prowadził liberalną politykę (znoszenie ceł, wolny handel, system finansowy wspierający rozwój produkcji, budowa sieci kolejowej). Piemont wyraźnie wyprzedzał inne kraje włoskie pod względem uprzemysłowienia, handlu zagranicznego czy rozwoju sieci kolejowych. Dlatego wielu Włochów emigrowało do Piemontu i z nadzieją spoglądało na Turyn. Sojusz z Francją (1858 r.). Głównym przeciwnikiem na drodze do zjednoczenia była Austria, dlatego Piemont zawarł tajny sojusz z Francją. Cesarz Napoleon Ili, który chciał wyzwolić Półwysep Apeniński spod hegemonii austriackiej i poddać go własnym wpływom, zobowiązał się wesprzeć Wiktora Emanuela w wojnie z Austrią. W zamian za to Francja miała uzyskać Niceę i Sabaudię, należące dotychczas do Piemontu. Wojna z Austrią (1859 r.). Austria zażądała najpierw od Piemontu zaprzestania zbrojeń, a gdy Wiktor Emanuel odrzucił ultimatum, w kwietniu 1859 r. wypowiedziała wojnę. Połączone siły francusko-sardyńskie pokonały Austriaków pod Magentą [madżentą] i Solferino. (Po tej ostatniej bitwie Szwajcar Henri Dunant [ąri dinan], wstrząśnięty widokiem rannych, postanowił utworzyć bractwo dla niesienia pomocy ofiarom wojny i innych klęsk. Tak powstał Czerwony Krzyż). Wrzenie w państewkach środkowych Włoch spowodowało, że Napoleon Ili pośpiesznie podpisał zawieszenie broni wVillafranca [willafranka]. Austria musiała oddać Królestwu Sardynii Lombardię, zatrzymywała jednak Wenecję. Powstania i plebiscyty. Zwycięstwa w wojnie z Austrią odbiły się szerokim echem na całym Półwyspie. Do wystąpień ludności przeciwko władcom i tworzenia tymczasowych rządów doszło w Modenie, Parmie i Toskanii. W wyniku plebiscytów w 1860 r. państewka te zostały, zgodnie z niemal jednogłośnie wyrażoną wolą ludności, przyłączone do Królestwa Sardynii. Natomiast dwie obiecane prowincje - Niceę i Sabaudię, również po plebiscytach - przekazano Francji. Akcja Garibaldiego - „wyprawa tysiąca'~ Poza zjednoczonymi Włochami pozostawały jeszcze: Wenecja, Państwo Kościelne i Królestwo Obojga Sycylii. Odzyskanie Wenecji i Państwa Kościelnego nie wchodziło na razie w grę, gdyż wiązałoby się to z konfliktem z Austrią i Francją (w Rzymie stacjonowały wojska francuskie). Możliwe natomiast były działania niepodległościowe na południu. W maju 1860 r. Giuseppe Garibaldi z ponad tysiącem ochotników ( wyprawa tysiąca czerwonych koszul") wyruszył z Quatro (peryferie Genui) na dwóch parowcach na podbój 9-milionowego państwa. Mimo to wyprawa zakończyła się sukcesem. Garybaldczycy przy słabym oporze wojsk neapolitańskich opanowali Sycylię, a następnie - wsparci przez licznych ochotników- zajęli Neapol. W obawie przed przejęciem inicjatywy przez Garibaldiego Cavour wprowadził wojska sardyńskie do Państwa Kościelnego (z wyjątkiem Rzymu) i Królestwa Obojga Sycylii. Garibaldi zaś podporządkował się Wiktorowi Emanuelowi. 11 Po przeprowadzeniu plebiscytu Królestwo Obojga Sycylii przyłączono do zjednoczonych Włoch. Proklamowanie Królestwa Włoch nastąpiło w 1861 r. w czasie obrad parlamentu w Turynie. Królem zjednoczonych Włoch został Wiktor Emanuel li. Chwili tej nie dożył premier Cavour, jeden z głównych architektów budowy zjednoczonych Włoch, który zmarł na febrę w 1860 r. m c: Przyłączenie Wenecji (1866 r.). Okazja do odzyskania Wenecji pojawiła się w 1866 r. W czasie wojny prusko-austriackiej Włochy stanęły po stronie Prus. Mimo niepowodzeń włoskich na froncie o rezultacie wojny zadecydowało pruskie zwycięstwo pod Sadową w Czechach. Austria zgodziła się oddać Wenecję. Rzym stolicą Włoch. Ostatnim etapem w procesie jednoczenia Włoch było zaję­ cie Rzymu w 1870 r. Po klęsce Francji w wojnie z Prusami odwołano z Rzymu oddziały francuskie. Umożliwiło to zajęcie Wiecznego Miasta, z wyjątkiem Watykanu, przez wojska włoskie. Papież, który nie zaakceptował pozbawienia go władzy świeckiej, ogłosił się 11 więźniem Watykanu': W 1871 r. Rzym został stolicą zjednoczonego państwa. Problemy zjednoczonych Włoch. Przed zjednoczonym państwem stały problemy z unifikacją. Między poszczególnymi państwami istniały bowiem duże różnice. Należało dostosować do nowych warunków ustawodawstwo i administrację. Przebudowa ta zmierzała w kierunku centralizacji, „piemontyzacji" Półwyspu, co prowadziło do sprzeciwów. Zjednoczenie kraju otwierało pomyślne perspektywy dla rozwoju gospodarczego. Jednakże likwidacja dawnych podziałów oraz wyrównywanie różnic między częścią północną a południową okazały się zadaniem dla wielu pokoleń. związane ZJEDNOCZENIE NIEMIEC Dążenia zjednoczeniowe Niemiec w połowie XIX w. zyskiwały na znaczeniu wraz z rozwojem liberalizmu i myśli narodowej, wzbogaconej przez poezję i literaturę romantyczną. Ważną rolę odgrywały także procesy ekonomiczne. Rozbicie polityczne Niemiec, utrwalone na kongresie wiedeńskim, wprowadzało bariery celne i utrudniało tworzenie powiązań komunikacyjnych oraz kształtowanie wspólnego rynku. Dlatego Prusy w 1834 r. utworzyły Związek Celny (bez Austrii) dla ściślejszej integracji gospodarczej państw niemieckich. Niepowodzeniem zakończyła się próba zjednoczenia Niemiec w okresie Wiosny ludów podejmowana przez ogólnoniemiecki parlament frankfurcki. Król pruski odrzucił koronę cesarską tzw. małych Niemiec (bez Austrii). Z dwóch państw, które mogły pretendować do przewodniczenia w procesie zjednoczenia, tj. Austrii i Prus, na czoło wysuwały się Prusy. Koncepcja zjednoczenia wdrażana przez Bismarcka. W 1862 r. król Prus Wilhelm I powołał na urząd premiera Ottona von Bismarcka, który nakreślił kierunki polityki zagranicznej Prus i koncepcję zjednoczenia państwa.„Prusy - mówił w jednym z pierwszych przemówień - muszą zebrać swoje siły i trzymać je na stosow- ny moment, który już kilkakrotnie przegapiliśmy. [...] Zagadnień dziejowych nie przesądza się mowami i uchwałami większości parlamentarnej [...], lecz żelazem i krwią". Bismarck dążył do zjednoczenia Niemiec„żelazem i krwią': czyli przez działania siłowe i rozstrzygnięcia militarne. Polityka Bismarcka. Premier Bismarck kontynuował reformę wojskową. Służba wojskowa w armii pruskiej uległa skróceniu, przez co większość mężczyzn przechodziła szkolenie i mogła być zmobilizowana w przypadku wojny. Pruscy żołnie­ rze dysponowali ponadto karabinami ładowanymi od tyłu, dlatego mogli w czasie bitwy strzelać w pozycji leżącej (w tym czasie Austriacy mieli broń, którą ładowali od przodu, stojąc, co sprawiało, że byli łatwym celem dla przeciwnika). Za pomocą działań dyplomatycznych doprowadził do korzystnego dla Prus układu sił na arenie międzynarodowej. W 1863 r. zaoferował pomoc Rosji, w wyniku czego zawarto układ prusko-rosyjski w sprawie zwalczania polskich powstańców. W następnym roku Prusy sprzymierzyły się z Austrią przeciwko Danii. Wojna z Danią (1864 r.). Pretekstem do konfliktu była sprawa pogranicznych księstw Szlezwiku i Holsztynu, związanych z Danią unią personalną, które król duński chciał sobie całkowicie podporządkować. W wojnie z Prusami i Austrią Dania poniosła klęskę. Na mocy zawartego układu Prusy okupowały Szlezwik, a Austria Holsztyn, lecz między zwycięzcami doszło do konfliktu o przyszłość obu księstw (Prusy chciały je wcielić do jednoczącego się państwa, Austria chciała ich niezależności). Bismarck wykorzystał tę sytuację jako pretekst do wojny z Austrią. Wojna z Austrią (1866 r.). Przed rozpoczęciem działań kanclerz zapewnił sobie przychylność Rosji i zawarł sojusz z Włochami. W połowie czerwca 1866 r. wojska pruskie pod dowództwem gen. Helmuta von Moltkego zaatakowały Austrię, którą poparła większość państw niemieckich, niechętnych hegemonii Prus. Jednak armia austriacka została rozbita pod Sadową i rząd w Wiedniu prosił o rozejm. Bismarck narzucił stosunkowo łagodne warunki pokojowe (Prusy przyłączyły Szlezwik i Holsztyn, a Włochy uzyskały Wenecję), ale Austria utraciła przywództwo wśród państw niemieckich i musiała się zgodzić na rozwiązanie Związku Niemieckiego. Prusy stanęły na czele utworzonego w 1867 r. Związku Północnoniemieckiego, państwa federalnego, mającego wspólną konstytucję, władzę wykonawczą i ustawodawczą, armię i politykę zagraniczną. Wojna z Francją (1870 r.). Na drodze do pełnego zjednoczenia Niemiec stała już tylko Francja. Cesarz Napoleon Ili sprzeciwiał się włączeniu państw z rejonu połu­ dniowych Niemiec do Związku Północnoniemieckiego. Bismarck sprowokował jednak Francję do wojny, wykorzystując sprawę obsady tronu w Hiszpanii. Parlament hiszpański zaproponował koronę księciu Leopoldowi Hohenzollernowi, dalekiemu krewnemu króla Prus. Francuzi, mówiący o pruskim zagrożeniu i „kleszczach" obejmujących ich kraj, stanowczo się temu sprzeciwili. W rezultacie kandydaturę wycofano, a król pruski potwierdził tę decyzję w rozmowie z ambasadorem francuskim w Ems. Jednak Bismarck przeredagował depeszę od króla i opublikował ją w prasie m c: {tzw. depesza emska). Jej treść była obraźliwa dla cesarza Francji i dlatego Napole- · on wypowiedział wojnę Prusom. Mniejsze liczebnie i źle dowodzone wojska francuskie poniosły klęskę: jedna z armii została otoczona w twierdzy Metz, druga, w której znajdował się cesarz, skapitulowała pod Sedanem (2 września 1870 r.). Do niewoli dostał się cesarz Napoleon Ili, generałowie i prawie 1OO tys. żołnierzy francuskich. li Cesarstwo przestało istnieć, a w dziejach Francji rozpoczął się okres Ili Republiki {1870-1940). W oblężo­ nym przez wojska pruskie Paryżu wybuchła rewolucja. Władzę sprawowały tu dwa ośrodki: mający siedzibę w Wersalu rząd Adolfa Thiersa [tjera] i skrajna lewica, która od marca do maja 1871 r. opanowała stolicę {tzw. Komuna Paryska). Wojska francuskie rządu Thiersa, wzmocnione 1OO tys. jeńców uwolnionych przez Bismarcka, uderzyły na Paryż i pokonały Komunę Paryską. Rozprawa z komunardami była niezwykle okrutna: bez sądu rozstrzelano ok. 30 tys. ludzi, 1O tys. skazano na śmierć, a 4 tys. deportowano do Nowej Kaledonii. Wśród uczestników Komuny byli Polacy: Jarosław Dąbrowski, naczelny dowódca wojsk Komuny w ostatniej fazie, który zginął na barykadzie, oraz Walery Wróblewski. W maju 1871 r. rząd Thiersa podpisał traktat pokojowy, na mocy którego Niemcy uzyskały Alzację i Lotaryngię oraz olbrzymią kontrybucję (5 mld franków w złocie). Powstanie Cesarstwa Niemieckiego. 18 stycznia 1871 r., jeszcze w czasie trwania walk o Paryż, w sali lustrzanej w Wersalu proklamowano utworzenie li Rzeszy Niemieckiej, której cesarzem został król Prus Wilhelm I, a kanclerzem {odpowiednik premiera w innych państwach) Otto von Bismarck. Na mocy konstytucji z 1871 r. Rzesza była federacją, ale poszczególne kraje związkowe miały prawo decydowania w takich dziedzinach, jak wymiar sprawiedliwości, administracja, szkolnictwo, kultura. Do kompetencji władz centralnych należały: polityka zagraniczna, wojsko, polityka celna oraz kwestie związane z handlem i transportem. Postępowała także unifikacja państwa {powstał Bank Rzeszy, skodyfikowano prawo cywilne). Kontynuacją sejmu Związku Niemieckiego była Rada Związku {Bundesrat), składająca się z przedstawicieli rządów wszystkich państw federacji. Przedstawiała ona parlamentowi projekty konstytucji oraz akceptowała uchwały sejmu. Władzę ustawodawczą sprawował jednoizbowy parlament {Reichstag). 2. WOJNA SECESYJNA W STANACH ZJEDNOCZONYCH TERYTORIUM STANÓW ZJEDNOCZONYCH Rozwój terytorialny Stanów Zjednoczonych w XIX w. Państwo to w końcu XVIII w. obejmowało obszar od Oceanu Atlantyckiego po rzekę Missisipi na zachodzie i Wielkie Jeziora na północy. W ciągu XIX w. nastąpiła dalsza ekspansja młode­ go państwa w kierunku zachodnim - ku Oceanowi Spokojnemu. - W 1803 r. Stany Zjednoczone nabyły od Francji kolonię Luizjanę {za 15 mln dolarów); oznaczało to powiększenie terytorium państwa o ok. 100%. - W latach 1812-1814 prowadziły wojnę z Wielką Brytanią o Kanadę, lecz działania te zakończyły się niepowodzeniem. Wojska angielskie zdobyły wówczas Wa- szyngton i częściowo spaliły siedzibę prezydenta - Biały Dom. -W 1818 r. Stany Zjednoczone uzyskały od Wielkiej Brytanii terytorium północ­ nej Dakoty, a w roku następnym Hiszpania odstąpiła im Florydę i obszary do ujścia Missisipi, gdzie już wcześniej kierowało się amerykańskie osadnictwo. -W 1845 r. przyłączyły Teksas, co doprowadziło do wojny meksykańskiej (18461848). Pokonany Meksyk utracił na rzecz Stanów Zjednoczonych również Kalifornię, Nowy Meksyk i Utah [juta]. - W 1846 r. powiększyły się o Oregon w wyniku ustalenia granicy z Kanadą. -W 1867 r. odkupiły od Rosji Alaskę. Powstawanie nowych stanów. Na przyłączonych obszarach, które uzyskały status „terytoriów': rozwijało się osadnictwo. Po przekroczeniu liczby 60 tys. mieszkańców terytoria przekształcały się w stany. Najszybciej przebiegała kolonizacja wschodnich i zachodnich wybrzeży Ameryki, zasiedlanych przez emigrantów z Europy. Gdy w 1848 r. w rejonie Sacramento w Kalifornii odkryto złoto, rozpoczęła się wielka fala migracji ludności na zachód. Umożliwiła ją budowa linii kolejowych, łączących obszary nad Atlantykiem z zachodnią częścią Stanów Zjednoczonych. Zasiedlenie nowych terytoriów odbywało się wśród ciągłych walk z autochtoniczną (rdzenną) ludnością indiańską. Koczownicze plemiona Indian utrzymywały się głównie z rybołówstwa i polowania na bizony. Stały na niskim poziomie rozwoju, a wewnętrzne waśnie ułatwiały amerykańskim osadnikom zajmowanie ich ziem: „legalnie, częściej podstępem, bardzo często za pomocą «wody ognistej» albo przy pomocy oręża. Indianie byli tępieni lub wycofywali się na zachód, po opanowaniu zaś całego terenu tworzono dla tych, którzy zaniechali walki, specjalne rezerwaty, których obszar zresztą ustawicznie zmniejszano, nie dotrzymując umów" {M. Żyw­ czyński, Historia powszechna 1789- 7870). DWIE DROGI ROZWOJU STANÓW ZJEDNOCZONYCH Stany północne. Od początku angielskiej kolonizacji w Ameryce Północnej istniał podział na stany północne i południowe, a w ciągu XIX w. różnice społeczno­ -gospodarcze między nimi pogłębiły się jeszcze bardziej. W stanach północnych dobrze rozwijał się przemysł hutniczy, maszynowy, bawełniany {koncentrowało się tutaj 4/5 wszystkich zakładów i 2/3 wszystkich linii kolejowych). Szybko postępo­ wała urbanizacja. W rolnictwie dominowały rodzinne gospodarstwa farmerskie, które w niewielkim stopniu korzystały z siły najemnej. Północ zainteresowana była protekcyjną polityką celną, chroniącą rynek przed konkurencją tańszych towarów europejskich {brak rąk do pracy w przemyśle powodował utrzymywanie się wysokich płac, a przez to wysokich cen amerykańskich towarów). Stany południowe były stanami o charakterze rolniczym. Dominowała tu wielka własność ziemska, opierająca się na pracy murzyńskich niewolników. Główne źród­ ło utrzymania plantatorów stanowił eksport bawełny, trzciny cukrowej i tytoniu do stanów północnych i Europy. Stany południowe chciały ograniczenia ceł na towary przemysłowe, by kupować tańsze wyroby europejskie. Jednocześnie obawiano się restrykcyjnych ceł ze strony państw europejskich, do których eksportowano bawełnę. N „ m m c: m m Problem niewolnictwa - abolicjonizm. Konstytucja Stanów Zjednoczonych sankcjonowała niewolnictwo, a problem jego istnienia pozostawiała do rozstrzygnięcia ustawodawstwu poszczególnych stanów. W stanach północnych niewolnictwo zostało zniesione, natomiast w stanach południowych niewolnicy stanowili niemal połowę mieszkańców (ok. 4 mln) i byli główną siłą roboczą na wielkich plantacjach. System niewolniczy krytykowano z pobudek humanitarnych oraz religijnych. Od lat 30. XIX stulecia nasilił się w Stanach Zjednoczonych ruch zwany abolicjonizmem (ang. abolition - zniesienie), domagający się zniesienia niewolnictwa. Szerzył się on głównie na Północy, nie znajdował natomiast poparcia na Południu, gdyż zagrażał interesom wielkich plantatorów. Do rozwoju abolicjonizmu przyczyniła się również literatura, a zwłaszcza antyniewolnicza powieść Harriet Beecher Stowe [biczer stouw] Chata wuja Toma, wydana w 1852 r. Osiągnęła ona niezwykłą popularność wśród czytelników na Północy, choć przedstawiony w niej obraz Południa mocno odbiegał od rzeczywistości. System dwupartyjny. Początki systemu dwupartyjnego w Stanach Zjednoczonych wiążą się z powstaniem dwóch ugrupowań politycznych w okresie debaty konstytucyjnej z 1787 r. dotyczącej kształtu ustrojowego państwa - antyfederalistów (popierali szerokie uprawnienia poszczególnych stanów) i federalistów (opowiadali się za utrzymaniem silnej władzy centralnej). W ciągu XIX w. ukształtowały się dwie partie: w latach 30. Partia Demokratyczna, a w 1854 r. Partia Republikań­ ska. Pomiędzy tymi partiami i istniałyzasadnicze różnice programowe. Demokraci mieli większe wpływy na Południu, zwłaszcza wśród plantatorów i części farmerów. Opowiadali się oni za wolnym handlem, ograniczeniem władzy centralnej oraz wzmocnieniem odrębności stanów, co pozwoliłoby utrzymać niewolnictwo. Republikanie uzyskali przewagę na Północy. Ich hasła programowe to: wzmocnienie władzy centralnej (federalnej), wprowadzenie w całym kraju gospodarki kapitalistycznej oraz ceł protekcyjnych dla ochrony własnego przemysłu. Jeżeli chodzi o niewolnictwo, to potępiano je z powodów moralnych, ale stanom południowym pozostawiano problem jego rozwiązania. Sprzeciwiano się natomiast rozszerzaniu niewolnictwa na nowo tworzone stany. Stany Zjednoczone przed wojną domową. Lata 50. XIX w. określa się mianem zimnej wojny między Północą a Południem. Ujawniły się wtedy coraz większe sprzeczności między stanami. Intensywnie rozwijająca się gospodarczo Północ potrzebowała ujednolicenia Unii w jeden wielki ogólnokrajowy rynek. Kapitalistyczny kierunek rozwoju wymagał wolnej sił najemnej, a tym samym eliminacji pracy niewolniczej. Ameryka liberalna i kapitalistyczna była zatem nie do pogodzenia z archaicznym systemem niewolniczym. O ile Północ mogłaby zaakceptować system niewolniczy na Południu, o tyle sprzeciwiała się rozszerzaniu go na terytoria zachodnie. W 1850 r. Kongres przyjął kompromis w sprawie stanów, które przystąpi­ ły do Unii: Kalifornia miała być wolna od niewolnictwa, w innych stanach mieli o tym decydować osadnicy (dotyczyło to Nowego Meksyku i Utah, a później Kansas i Nebraski). Pozostawienie decyzji samym osadnikom doprowadziło do wojny domowej w nowo utworzonym stanie Kansas. Zarówno abolicjoniści, jak i ich przeciwnicy wybierali wfasnych gubernatorów i parlamenty (dopiero w 1861 r. stan ten został przyjęty do Unii jako wolny od niewolnictwa). Jeden z najzagorzalszych przeciwników niewolnictwa w Kansas, abolicjonista John Brown [braun], postanowił wywołać powstanie niewolników. W 1859 r. na czele zbrojnego oddziału przedostał się do Wirginii i zaatakował skład z bronią, którą zamierzał rozdać niewolnikom. Po krwawej walce oddział Browna został rozbity, a on sam ujęty i skazany na śmierć. John Brown stał się symbolem walki o zniesienie niewolnictwa (jego postać uwiecznił m. in. Cyprian Kamil Norwid w wierszu Do obywatela Johna Brown). WOJNA SECESYJNA (1861-1865) Wybuch wojny. W 1860 r. na prezydenta Stanów Zjednoczonych wybrano republikanina Abrahama Lincolna. Nie był on abolicjonistą i uważał, że niewolnictwo w stanach południowych nie może być przedmiotem dyskusji; sprzeciwiał się natomiast rozszerzaniu go na nowe stany. Zdecydowanie opowiadał się za zachowaniem Unii. Deklarował, że nie zawaha się użyć siły dla ocalenia jedności pań­ stwa. Wybór Lincolna spowodował wystąpienie z Unii (secesję - stąd nazwa wojny - secesyjna) jednego z najbardziej niewolniczych stanów - Karoliny Południowej. W ciągu kilku miesięcy do Karoliny przyłączyło się 1O innych stanów. W 1861 r. utworzyły one Skonfederowane Stany Ameryki ze stolicą w Richmond [riczmond] (stan Wirginia) i uchwaliły własną konstytucję. Na prezydenta Konfederacji wybrano Jeffersona Davisa [dżefersona dejwisa]. Secesja zaskoczyła republikanów, którzy gotowi byli tolerować niewolnictwo, byle zachować Unię. Jednak atak konfederatów na fort Sumter [samter] w Południowej Karolinie, obsadzony przez żołnierzy wiernych Unii, doprowadził do wybuchu wojny secesyjnej. Jej powodem nie była zatem obrona niewolnictwa. Wynikała ona z zaostrzających się różnic gospodarczych, cywilizacyjnych i kulturowych między Północą a Południem. Układ sił między Unią a Konfederacją. 22 stany Unii (22 mln mieszkańców) dysponowały większym potencjałem ekonomicznym, ludnościowym i militarnym niż Konfederacja (9 mln ludności). Jednak armia konfederatów górowała lepszym przygotowaniem bojowym i kadrą oficerską. Jej naczelnym dowódcą został świet­ ny strateg gen. Robert Lee [Iii]. Dlatego w początkowym okresie nie można było wskazać, kto uzyskał przewagę. Wojska Konfederacji odnosiły sukcesy na lądzie, Unia zaś skutecznie blokowała porty południowe, uniemożliwiając przeciwnikowi uzyskanie pomocy z Europy, zwłaszcza z Wielkiej Brytanii i Francji. Zniesienie niewolnictwa. Prezydent Lincoln cały czas liczył na porozumienie z konfederatami, dlatego zwlekał z ogłoszeniem aktu o zniesieniu niewolnictwa. „Moim głównym celem w tej wojnie - pisał- jest zachowanie Unii, a nie utrzymanie lub skasowanie niewolnictwa". Zagroził jednak„zbuntowanym" stanom, że jeśli nie powrócą do Unii, wówczas nada wolność niewolnikom. Reakcja władz Konfederacji była zdecydowanie negatywna. 1 stycznia 1863 r Lincoln ogłosił dekret o zniesieniu niewolnictwa na obszarze Stanów Skonfederowanych (przyjęta w 1865 r. XIII poprawka do konstytucji zno- N " niewolnictwo w całym państwie). Zezwalał on Murzynom wstępować „w szeregi sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych dla obsadzania fortów, placówek, stacji i obiektów wojskowych oraz dla wcielania do załóg wszelkiego rodzaju okrętów". Unia uzyskała również szerokie poparcie społeczne po uchwaleniu przez Kongres ustawy o osadnictwie (Homestead Act), który zapewniał każdemu obywatelowi za minimalną cenę uzyskanie działki ziemi wielkości ok. 60 ha na terytoriach zachodnich. 3. PRZEOBRAŻENIA GOSPODARCZE W EUROPIE I NA ŚWIECIE W DRUGIEJ POŁOWIE XIX W. siła m c m m m Zwycięstwo Unii. Od 1863 r. - po zwycięstwo Unii w bitwie pod Gettysburgiem - przewaga militarna stanów północnych stawała się coraz większa. Wojska konfederatów znajdowały się w odwrocie, podczas gdy armie Unii, dowodzone przez gen. Ulissesa Granta i gen. Williama Shermana [łyliama szermena], coraz dotkliwiej pustoszyły stany południowe. W kwietniu 1865 r. gen. Robert Lee podpisał kapitulację. Kilka dni po zakończeniu wojny Abraham Lincoln został zamordowany w teatrze przez fanatycznego zwolennika Południa. W wojnie secesyjnej uczestniczyło ok. 5 tys. Polaków, z czego 4 tys. w szeregach Unii, a 1 tys. pod sztandarami Konfederacji. W stanie Georgia aż sześć pułków nosiło imię Kazimierza Pułaskiego. PRZEMIANY DEMOGRAFICZNE Eksplozja demograficzna. W drugiej połowie XIX w. nastąpił szybki wzrost zaludnienia kuli ziemskiej (liczba ludności na świecie zwiększyła się z ponad 1, 1 do ponad 1,5 mld). Eksplozja demograficzna objęła zwłaszcza Europę i Amerykę Pół­ nocną, w mniejszym stopniu - ze względu na wysoką śmiertelność-Afrykę i Azję. Jedynym państwem europejskim, w którym populacja ludności gwałtownie spadła z powodu głodu, chorób i emigracji, była Irlandia. Przyczyny. Na wzrost liczby ludności w krajach o wyższym poziomie rozwoju gospodarczego, obok wysokiego przyrostu naturalnego, miały wpływ: postęp w dziedzinie medycyny i higieny, upowszechnianie się oświaty, poprawa sytuacji żyw­ nościowej oraz polepszenie warunków materialnych. W rezultacie zmniejszyła się śmiertelność dzieci (chociaż w XIX w. 20-25% dzieci umierało przed osiągnięciem pierwszego roku życia) i wydłużyła się przeciętna długość życia. W przypadku Stanów Zjednoczonych zwiększenie liczby mieszkańców wiązało się w dużej mierze z emigracją Europejczyków na kontynent amerykański. SKUTKI WOJNY SECESYJNEJ - Wojna secesyjna, nazywana przez historyków drugą rewolucją amerykańską, pochłonęła ok. 600 tys. ofiar, a ponad milion osób odniosło rany. - Spowodowała ogromne straty gospodarcze na terenach objętych działania­ mi wojennymi. Zrujnowano wiele plantacji, zniszczonych zostało wiele miast ( Atlanta) i wsi oraz linii kolejowych, np. gen. Sherman w czasie pochodu wzdłuż Missisipi stosował taktykę „spalonej ziemi': Północ traktowała zbuntowane stany jako obszary podbite, poddane okupacji wojennej. - Po wojnie nastąpiły przeobrażenia struktury społecznej. Plantatorzy utracili swoją dotychczasową pozycję, a główną rolę zaczęli odgrywać przemysłowcy z Północy. Wyzwolono ok. 4 mln Murzynów, lecz nie dostali oni ziemi. Mimo uzyskanej wolności ich sytuacja materialna raczej się pogorszyła. Upadek wielu plantacji spowodował falę bezrobocia, która dotknęła głównie Murzynów. Tylko część z nich mogła znaleźć pracę w przemyśle w wyniku migracji na Północ. - Likwidacji uległ system społeczno-gospodarczy oparty na niewolnictwie na rzecz stosunków kapitalistycznych w rolnictwie, powstały sprzyjające warunki dla rozwoju gospodarczego. - Prawa polityczne uzyskali czarni mężczyźni. XV poprawka do konstytucji z 1870 r. ustanawiała, że nie można „pozbawić ani ograniczyć praw wyborczych obywatela Stanów Zjednoczonych ze względu na rasę, kolor skóry lub poprzednie niewolnictwo': Przeciwko równouprawnieniu Murzynów występowała rasistowska organizacja Ku-Klux-Klan, powstała w 1866 r., która stosowała terror i samosądy (lincz). Jej działalność była wymierzona także w białych Amerykanów popierają­ cych dążenia ludności murzyńskiej do uzyskania praw politycznych. - Utrzymano jedność państwa i narodu; została wzmocniona władza federalna. - Wojna wpłynęła na świadomość Amerykanów i znalazła silne odbicie w literaturze (np. powieść Margaret Mitchell Przeminęło z wiatrem) oraz w filmie. - migracje wewnętrzne. W XIX stuleciu zwiększyła się mobileuropejskiej. Tysiące osób przenosiły się ze wsi do miast, trwały migracje wewnątrz kontynentu i emigracja. Napływ ludności do miast (szczególnie ludzi młodych) wiązał się z rozwojem przemysłu i możliwością znalezienia tu pracy. Przybysze tworzyli w miastach głównie proletariat przemysłowy. W Niemczech doszło do odpływu części ludności niemieckiej z zaboru pruskiego do bardziej uprzemysłowionej części zachodniej. Migrację tę Niemcy nazywali Ostflucht, czyli ucieczką ze wschodu. Powodowała ona w rezultacie osłabienie zabiegów germanizacyjnych. Migracjom sprzyjały nowe lub udoskonalone środki transportu i komunikacji, coraz lepsze drogi, gęstsza sieć kolejowa (latach 1870-1900 prawie czterokrotnie wzrosła długość światowej sieci dróg żelaznych). Ruchy ludności ność ludności Emigracja i jej kierunki. Głównym kierunkiem emigracji były Stany Zjednoczone (ponad 60% wszystkich emigrantów), kolejnym Kanada i kraje Ameryki Połu­ dniowej (Argentyna i Brazylia), w mniejszym stopniu inne kontynenty (Australia). Do emigracji zmuszała często sytuacja trudna ekonomiczna lub też powody polityczne. Nie brakowało jednak osób przedsiębiorczych, z własnym kapitałem, pragnących poprawić swoją pozycję społeczną. Emigracja transoceaniczna Europejczyków osiągnęła wówczas niespotykane wcześniej rozmiary: w latach 1871-1914 wyemigrowało z Europy ok. 34 mln ludzi. Lepsze możliwości transportu pojawiły się dzięki stalowym statkom parowym, które wyparły żaglowce, oraz skróceniu szlaków morskich po oddaniu do użytku kanałów: Sueskiego w 1869 r. (łączącego Morze Śródziemne z Morzem Martwym), Kilońskiego w 1895 r. (łączącego Morze Bałtyckie z Morzem Północnym) i Panamskiego w 1914 r. (łączącego Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym). w „ m c: Proces urbanizacji. W wyniku procesu industrializacji (uprzemysłowienia) systematycznie zwiększał się odsetek ludności miejskiej w stosunku do ludności wiejskiej. Najszybciej urbanizacja postępowała w Anglii: w 1871 r. w miastach mieszkało 65% ludności, a w 191 Or. już 78%; dla Niemiec odsetki te wynoszą odpowiednio: 46% i 61%, a dla Francji 29% i 47% {J. Pajewski, Historia powszechna 1870-1918). Coraz więcej miast przekraczało liczbę miliona mieszkańców. W połowie XIX w. były zaledwie dwa takie miasta w Europie - Londyn i Paryż, pod koniec stulecia do grona tego weszły Berlin, Wiedeń, Petersburg, Moskwa; poza Europą - Nowy Jork, Chicago [szikago], Buenos Aires, Kalkuta, Tokio. Warto tutaj przytoczyć przykład Łodzi, która na początku XIX w. była wioską. W połowie stulecia liczyła ponad 16 tys. mieszkańców, a w 191 O r. - pół miliona. POSTĘP m m POTĘGI GOSPODARCZE W EUROPIE I NA ŚWIECIE TECHNICZNY Druga rewolucja techniczna. W drugiej połowie XIX w., a zwłaszcza w ostatnich dziesięcioleciach tego stulecia, nastąpiło zwiększenie tempa rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego przodujących krajów w Europie i na świecie. Przeobrażenia te określa się mianem drugiej rewolucji przemysłowej. Była ona konsekwencją postępu w dziedzinie techniki i wprowadzenia nowych technologii produkcji. m Wzrost produkcji przemysłowej - węgla i stali. Nowe wynalazki i technologie umożliwiły szybki wzrost produkcji przemysłowej, która w ostatnim trzydziestoleciu XIX w. w skali światowej zwiększyła się ponad trzykrotnie. Podstawą nowoczesnego przemysłu była produkcja węgla i stali. Węgiel był niezbędny dla hutnictwa, maszyn parowych w przemyśle i komunikacji kolejowej, później do produkcji energii elektrycznej; stał się również ważnym surowcem dla przemysłu chemicznego. Stal wykorzystywano do produkcji maszyn i okrętów, budowy kolei, uzbrojenia {karabiny maszynowe, pociągi pancerne, okręty wojenne i podwodne). Ze stali wzniesiono wieżę Eiffla {1889 r.) oraz szkielety chicagowskich „drapaczy chmur': W okresie drugiej rewolucji przemysłowej pojawiły się nowe gałęzie przemysłu: naftowy (Stany Zjednoczone), elektryczny, chemiczny, samochodowy. Zmiany w hutnictwie i górnictwie. Anglicy Henry Bessemer [besymer] i Sidney Gilchrist Thomas oraz Francuz Pierre Martin [martę] opracowali nową metodę przetapiania rudy żelaza. Metoda ta pozwoliła uzyskiwać wysokiej jakości stal bez większych zanieczyszczeń, twardą i odporną na korozję. W górnictwie węgla dokonał się postęp w technice budowy szybów i ochrony kopalni, wprowadzono mechaniczną wentylację. Zwiększone zapotrzebowanie na węgiel doprowadziło do ulepszenia technik wydobycia. Od początku XX w. stosowano już mechanizację prac górniczych pod ziemią. Energia elektryczna. Dzięki odkryciu zjawiska indukcji elektrycznej przez Michaela Faradaya (1833 r.) zaistniała możliwość zmiany energii mechanicznej na elektryczną. W 1871 r. belgijski technik Zenobie Gramme [gram] zbudował prądnicę elektryczną prądu stałego, a pierwsza elektrownia w Nowym Jorku {1882 r.) była dziełem Tomasza Edisona, wynalazcy żarówki. Kolejne elektrownie powstawały szybko także w innych uprzemysłowionych krajach. Początkowo były to elektrownie wytwarzające prąd stały, zaopatrujące niewielkie obszary. Po odkryciu możliwości zastosowania prądu zmiennego w elektrotechnice rozwiązano problem przesyłania go na duże odlegości za pomocą transformatorów. Dzięki skonstruowaniu turbiny wodnej zaczęto wykorzystywać energię spadku wód. Pierwszą elektrownię wodną oddano do użytku w 1895 r. Silnik spalinowy został skonstruowany w 1860 r. przez Francuza Etienne'a Lenoira [etię lenuara], a kilka lat później udoskonalony przez Niemca Nikolausa Ottona, który wprowadził tzw. czterosuwowy cykl pracy. Po dalszych unowocześnieniach taki silnik zastosowano do budowy samochodu osobowego, którego twórcami byli Karl Benz [bene] i Gottlieb Daimler [gotlib daimler] (1885 r.). Rozwijający się przemysł samochodowy spowodował zwiększenie wydobycia ropy naftowej. Wielka Brytania. W XIX w. pierwszoplanową rolę w światowej gospodarce odgrywała Wielka Brytania, która do 1870 r. zdecydowanie przodowała w produkcji przemysłowej. Od końca XIX w. starzejący się przemysł angielski, oparty na klasycznych gałęziach przemysłu - bawełnianym, hutniczym i wydobywczym - zaczął zwalniać tempo. W tym czasie młode gospodarki amerykańska i niemiecka wprowadzały na dużą skalę najnowsze wynalazki i technologie oraz rozwijały nowe gałęzie przemysłu. Dlatego też wyprzedziły Wielką Brytanię, zwłaszcza w produkcji węgla i stali (1914 r.). Niemcy. Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w tym kraju dopiero około poXIX w., a najwyższe wskaźniki produkcji osiągnięto po zjednoczeniu pań­ stwa. Niemcy przyłączyły wówczas Alzację i Lotaryngię z bogatymi złożami rudy żelaznej, ponadto uzyskały od Francji wysoką kontrybucję. Kołem zamachowym gospodarki w początkowej fazie industrializacji była kolej, a to spowodowało rozwój przemysłu węglowego i hutniczego (Zagłębie Ruhry). Inwestycje te finansowało w części państwo, a od połowy XIX w. - także banki. Wiele przedsię­ biorstw o charakterze rodzinnym przekształciło się w spółki akcyjne. Pojawiły się coraz mocniejsze powiązania między przemysłem a badaniami naukowymi. Bez badań w dziedzinie chemii, fizyki czy technologii nie byłby możliwy szybki rozwój przemysłu chemicznego i elektrotechnicznego, w których Niemcy zajęły czo- łowy łową pozycję. Francja. Tu proces industrializacji dokonywał się w tym samym czasie co w Niemczech, lecz przebiegał wolniej. Dodatkowo w latach 70. i 80. nastąpiło zahamowanie rozwoju przemysłu (klęska w wojnie z Prusami, zakończenie budowy sieci kolejowej). Do ożywienia gospodarczego od końca stulecia przyczyniły się nowe technologie i liberalizacja wymiany handlowej. Dzięki nowym gałęziom produkcji (przemysł chemiczny, elektryczny, samochodowy) Francja stała się czwartym mocarstwem przemysłowym na świecie, ustępowała tylko Wielkiej Brytanii, Stanom Zjednoczonym i Rzeszy Niemieckiej. Stany Zjednoczone. Okres burzliwego rozwoju przemysłowego rozpoczął się po wojnie secesyjnej, w czasach rekonstrukcji państwa (wprowadzanie na Południu ..... = zasad obowiązujących w Unii). Na szeroką skalę rozwinął się przemysł wydobywczy (węgiel kamienny, ropa naftowa, złoto). Zapotrzebowanie na towary przemysło­ we pobudzały górnictwo, rozwijająca się kolej, budownictwo i zmechanizowane rolnictwo. Stały dopływ siły roboczej zapewniali emigranci z Europy. Zastosowano najnowsze technologie i nowoczesną organizację pracy, np. wprowadzenie produkcji taśmowej w przemyśle samochodowym. Dlatego udział Stanów Zjednoczonych w światowej produkcji wzrósł z ok. 1/4 (1870 r.) do ok. 1/3 (1913 r.). rn c: .,, rn rn Japonia. Poza krajami europejskimi i Stanami Zjednoczonymi na nową potęgę gospodarczą wyrastać zaczęła Japonia, która od połowy XIX w. odchodziła od tradycjonalizmu i otwierała się na świat: poszerzała kontakty handlowe, sprowadzała zachodnie technologie, wysyłała młodych na studia do Europy. KAPITALIZM MONOPOLISTYCZNY Powstanie monopoli. Pod koniec XIX w. następowały zmiany struktur gospodarczych. Gwałtowny postęp techniki, wprowadzenie nowych technologii, modernizacja przedsiębiorstw wymagały coraz większych nakładów finansowych. Właścicieli pojedynczych zakładów nie stać było na tak kosztowne inwestycje. Dlatego małe i średnie przedsiębiorstwa w warunkach coraz ostrzejszej konkurencji bankrutowały lub były wchłaniane przez silniejszych rywali. Gospodarka oparta na wolnej konkurencji ustępować zaczęła gospodarce opartej na zbiorowej własności i kapitale. „W bankowości, przemyśle, w handlu wyrastały przedsiębiorstwa-olbrzymy. Doszły one z czasem do przekonania, że zamiast tracić siły na wzajemną walkę o rynki zbytu i źródła surowców, korzystniej będzie porozumieć się i wspólnie ustalić klucz podziału zysków" (J. Pajewski, Historia powszechna 7870-7 918). W ten sposób powstały zrzeszenia producentów, monopole, dążące do opanowania poszczególnych gałęzi przemysłu. Wytwarzały one ponad połowę, a niekiedy ponad 3/4 produkcji danej branży. Dominująca pozycja na rynku umożliwiała im dyktowanie cen na swoje towary. - brak możliwości wyboru towarów przez konsumentów (nie istnieją konkurencyjni wytwórcy), - kontrolowanie życia gospodarczego przez nieliczną grupę przemysłowców. Rozpoczęła się przybierająca ostre formy rywalizacja między monopolami. W wyniku postępującej koncentracji produkcji zaczęły powstawać potężne zrzeszenia o charakterze międzynarodowym. Na początku XX w. często zawierały one porozumienia w sprawie podziału światowych rynków zbytu. Przy inwestowaniu kapitału głównym ich celem było dążenie do osiągnięcia zysku. Wykorzystywały to najbogatsze kraje (Wielka Brytania, Francja, Niemcy i Stany Zjednoczone), udzielając pożyczek lub budując fabryki w biedniejszych państwach. Dla słabo rozwiniętych krajów obcy kapitał stanowił zastrzyk finansowy, który przyczyniał się do ożywienia życia gospodarczego i częściowego unowocześnienia kraju, ale jednocześnie bezlitośnie eksploatowano miejscową siłę roboczą i surowce. FORMY ORGANIZACYJNE MONOPOLI Kartel Syndykat Trust Koncern przE1 dSiE~bio1rstw różnych gałęzi przemysłu ir7i:>ctni,r"7;ir·\/rh (np. samochodów, statków), które były zależne finansowo '"''"·rir"="" ale miały odrębność prawną 4. RUCH ROBOTNICZY W DRUGIEJ rn m Koncentracja pozioma i pionowa. Gdy łączyły się przedsiębiorstwa produkują­ ce ten sam produkt, np. samochody, nazywano to koncentracją poziomą produkcji. Koncentracja pionowa miała miejsce, gdy łączyły się przedsiębiorstwa różnych branż, ale obejmujące jeden proces wytwórczy, np. kopalnie rudy żelaza, walcownie i fabryki wyrobów stalowych. Powstanie oligarchii finansowej. W okresie kapitalizmu monopolistycznego zwiększyła się rola banków, które inwestowały w rozmaite przedsięwzięcia przemysłowe. Część z nich łączyła się z wielkimi przedsiębiorstwami. W wyniku zrastania się kapitału przemysłowego i bankowego narodziła się nowa grupa społecz­ na, składająca się z wielkich przedsiębiorców i bankierów. Miała ona decydujący wpływ nie tylko na przemysł, lecz także na sprawy państwowe. Skutki monopolizacji produkcji: - ograniczenie wolnorynkowej konkurencji; monopolista może narzucać wygórowane ceny na swoje towary, POŁOWIE XIX W. SYTUACJA ROBOTNIKÓW Zmiany w położeniu robotników. Intensywny rozwój przemysłu powodował, że szybko wzrastała liczba robotników. Położenie klasy robotniczej stopniowo się polepszało: wprowadzano ustawodawstwo chroniące pracę kobiet i dzieci, wzrastały zarobki, powstawały nowe miejsca pracy. Nie były to jednak radykalne zmiany. Nadal panowały ciężkie warunki pracy, a nieproporcjonalnie niskie płace w stosunku do cen stawały się źródłem konfliktów robotników z kapitalistami, które przybierały formy biernego oporu czy strajków. Wzrost świadomości robotników. Robotnicy domagali się nie tylko poprawy warunków pracy i wyższych płac, lecz także prawa do zakładania organizacji związ­ kowych (do połowy XIX w. legalne były jedynie związki zawodowe w Anglii) oraz praw politycznych. Sytuacja ruchu robotniczego w każdym z państw kształtowała się jednak różnie: w Wielkiej Brytanii działały silne związki zawodowe - trade unions [trejd junions], we Francji robotnicy uzyskali możliwość zrzeszania się i strajków (1864 r.), w Niemczech istniały oświatowe związki robotnicze, a od lat 60. XIX stulecia - partie robotnicze, we Włoszech funkcjonowały wyłącznie stowarzyszenia wzajemnej pomocy. m I MIĘDZYNARODÓWKA m c: m Powstanie. Dla rozwoju ruchu robotniczego ważne były kontakty między robotnikami różnych krajów. W 1862 r., przy okazji światowej wystawy w Londynie, doszło do spotkania angielskich i francuskich działaczy robotniczych, które zaowocowało propozycją utworzenia stałej organizacji międzynarodowej w celu omawiania spraw robotniczych i obrony wspólnych interesów. W rok później robotnicy z kilku krajów manifestowali w stolicy Wielkiej Brytanii solidarność z narodem polskim walczącym o niepodległość. 28 września 1864 r. na wiecu zorganizowanym przez angielskie związki zawodowe w Londynie dla poparcia powstania styczniowego przedstawiciele robotników angielskich i francuskich oraz emigrantów polskich, niemieckich i włoskich powołali Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników zwane I Międzynarodówką. Program. Statut organizacji oraz Manifest inauguracyjny, będący jej programem, opracował Karol Marks. Manifest stanowił kontynuację wcześniejszego Manifestu komunistycznego z 1848 r. I Międzynarodówka miała służyć jako 11 ośrodek łączności i współpracy między zrzeszeniami robotniczymi istniejącymi w różnych krajach, a zmierzającymi do tego samego celu - mianowicie do obrony, rozwoju i całkowitego wyzwolenia klasy robotniczej". Na kolejnych kongresach domagano się ośmiogodzinnego dnia pracy, ustawodawstwa robotniczego, poprawy warunków pracy kobiet i dzieci. Poparcia udzielano strajkującym robotnikom, amerykańskim Murzynom w walce o wyzwolenie społeczne, uznawano prawo uciskanych narodów do niepodległości (dużą wagę poświęcono sprawie polskiej). Walka ideologiczna. W I Międzynarodówce toczyła się ostra walka ideologiczna między zwolennikami Marksa a anarchistami, skupionymi wokół Mikołaja Bakunina. Ten rosyjski rewolucjonista, przeciwnik państwa, a także Kościoła, prawa i włas­ ności prywatnej, dążył do stworzenia federacji autonomicznych gmin, w których nie byłoby podziału na klasy. Rozwiązanie I Międzynarodówki. Po przeniesieniu siedziby I Międzynarodówki do Nowego Jorku (1872 r.), organizacja utraciła wpływ na sprawy europejskiego ruchu robotniczego. Dlatego przywódcy podjęli decyzję o jej rozwiązaniu (1876 r.). KSZTAŁTOWANIE SIĘ Związki ZORGANIZOWANEGO RUCHU ROBOTNICZEGO zawodowe. W najbardziej uprzemysłowionych krajach klasa robotnicza coraz liczniejszą i coraz bardziej wpływową siłą społeczną. Miała świa­ domość swej odrębności oraz poczucie wspólnoty interesów. Ruch robotniczy przybierał coraz bardziej zorganizowane formy. Masowymi organizacjami stały się związki zawodowe, broniące interesów pracowniczych. Do najwcześniej (praktycznie od 1824 r.) legalnie działających brytyjskich związków zawodowych w drugiej stawała się połowie XIX w. dołączyły belgijskie, austriackie, hiszpańskie, francuskie, niemieckie, a od 1906 r. - rosyjskie. Partie polityczne w Niemczech. Inną formą organizowania się robotników były partie polityczne, które w państwach o systemach demokratycznych uczestniczyły w wyborach do parlamentu, w państwach zaś niedemokratycznych działały nielegalnie. Jako pierwsze powstały w Niemczech, ale występowały między nimi różnice programowe. - Ferdynand Lassalle [lasa I] i jego zwolennicy popierali politykę Bismarcka „odgórnego" zjednoczenia Niemiec, ale odrzucali głoszoną przez Marksa i Engelsa koncepcję walki rewolucyjnej. Postulowali powszechne prawo wyborcze oraz reformy przeprowadzone przez parlament. - Działacze o przekonaniach marksistowskich (Wilhelm Liebknecht [libknecht], August Bebel), którzy w 1869 r. na zjeździe w Eisenach utworzyli partię socjaldemokratyczną, reprezentowali bardziej radykalny nurt i liczyli tylko na siły proletariatu w dążeniach do zmian politycznych. Spór między lassalczykami i eisenachczykami zakończyło utworzenie w 1875 r. Socjaidemokratycznej Partii Niemiec. Przyjęła ona umiarkowany program, którego celem była walka o sprawy robotnicze, ale w ramach prawa. Uzyskiwanie przez socjaldemokrację znacznego poparcia w wyborach parlamentarnych spowodowało przeforsowanie przez Bismarcka ustaw wyjątkowych (1878 r.) i przejście partii do nielegalnej działalności. Po ponownej legalizacji (1890 r.) partia określiła swój program jako marksistowski. Francuski ruch robotniczy był rozdrobniony: - marksiści opowiadali się za walką z kapitalistami i koniecznością uspołecznie­ nia środków produkcji; - tzw. possybiliści (od franc. possible - możliwy) stawiali przed robotnikami ograniczone cele, ale możliwe do realizacji na drodze reform społecznych; - blankiści (przywódca - Louis Blanqui [lui blanki]) propagowali potrzebę obalenia ustroju kapitalistycznego w wyniku przewrotu zbrojnego. Angielski ruch robotniczy. W Wielkiej Brytanii ruch robotniczy zorganizowany był w związkach zawodowych, które na początku XX w. zrzeszały ok. 5 mln osób (podobna przewaga związków zawodowych nad ruchem politycznym wystę­ powała w Stanach Zjednoczonych). Dopiero w 1906 r. powstała Partia Pracy - Labour Party [lejber party]. głównie Rosyjski ruch robotniczy. Wejście Rosji w końcu XIX w. na drogę rewolucji przemysłowej zwiększyło liczbę robotników i ich rolę. Jednak sytuacja proletariatu była tu o wiele gorsza niż w krajach zachodnich: ciężkie warunki pracy, brak ustawodawstwa socjalnego, zakaz działalności związkowej (do 1906 r.) i politycznej. Tworzące się kółka rewolucyjne i organizacje robotnicze przyjmowały marksistowski program. W 1898 r. na tajnym zjeździe w Mińsku powstała Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji, w której czołową rolę odgrywał Włodzi­ mierz Lenin. USTAWODAWSTWO SOCJALNE Zmiana polityki państwa w kwestii robotniczej. W ostatnich dziesięcioleciach :_ XIX w. w krajach najbardziej rozwiniętych gospodarczo sytuacja społeczna i ekono- miczna robotników zaczęła się poprawiać. W Wielkiej Brytanii, Francji czy Prusach rosły ich realne dochody i stopa życiowa. Szczególnie dotyczyło to wykwalifikowanych robotników, którzy awansowali do lepiej sytuowanej grupy społeczeństwa tzw. klasy średniej. Wpływ na tę sytuację miała walka robotników z pracodawcami, po części było to wynikiem zmiany polityki rządów w kwestii robotniczej. Wcześ­ niej panowało przekonanie, że państwo nie powinno ingerować w życie proletariatu, w stosunki między robotnikami a kapitalistami. Z biegiem czasu uznanie zdobywał odmienny pogląd. Wskazywano, że „państwu i jego obywatelom opłaca się dbać o robotników, ich płace i warunki bytowe, by w ten sposób uniknąć groźby szerzenia się ruchów rewolucyjnych" (G. Szelągowska, Historia 3. Dzieje nowożytne i najnowsze 1870-1939). Rozwój ustawodawstwa socjalnego. Coraz powszechniej rozwijało się ustawodawstwo socjalne: wprowadzono obowiązkowe ubezpieczenia robotników, zasiłki emerytalne, wsparcie finansowe w przypadku kalectwa. Koszty ubezpieczenia pokrywało państwo oraz pracodawcy i robotnicy. Ograniczono również czas pracy. Na początku XX w. zaczęto wprowadzać ośmiogodzinny dzień pracy. Wzorem ustawodawstwa socjalnego były niemieckie ustawy socjalne przyjęte w latach 80., które w 1891 r. zebrano w kodeks przemysłowy. 11 MIĘDZYNARODÓWKA Kongres paryski. Przez kilkanaście lat od rozwiązania I Międzynarodówki nie istniała międzynarodowa organizacja robotnicza. Dlatego czołowi przywódcy ruchu robotniczego dostrzegali konieczność ponownego jej utworzenia. W 1889 r. w Paryżu z inicjatywy Fryderyka Engelsa odbył się kongres partii marksistowskich, który doprowadził do powstania Ił Międzynarodówki. Jednoczyła ona poszczególne par- tie robotnicze, stanowiące jej sekcje. Program. Kongres paryski przyjął wiele uchwał dotyczących konkretnych postulatów robotniczych, ośmiogodzinnego dnia pracy, zakazu zatrudniania małoletnich. Za główny cel robotników uznawano walkę "wszelkimi znajdującymi się w ich rozporządzeniu środkami" z ustrojem kapitalistycznym. Oprócz walki ekonomicznej postulowano również działalność polityczną, a zwłaszcza tworzenie partii socjalistycznych. Ważnym postanowieniem była uchwalenie dnia 1 maja świętem robotniczym (dla upamiętnienia starć robotników z policją w Chicago z 1886 r.). Po raz pierwszy obchodzono 1 Maja w 1890 r. Podobnie jak w I Międzynarodówce, również w nowej organizacji ujawniły się zasadnicze różnice ideologiczne. GŁÓWNE KIERUNKI W RUCH ROBOTNICZYM Kierunek rewolucyjny - marksizm. Marksiści za główne źródło wyzysku robotników uznawali istnienie własności kapitalistycznej i z tego powodu wykluczali jakikolwiek kompromis z burżuazją. Rozwój gospodarki kapitalistycznej - według Karola Marksa i Fryderyka Engelsa - prowadzić miał do jeszcze większej nędzy i pauperyzacji klasy robotniczej, a w efekcie zaostrzenia konfliktów społecznych. Robotnicy winni obalić dotychczasowy ustrój drogą rewolucyjną, ustanowić włas­ ne, robotnicze państwo i wprowadzić dyktaturę proletariatu. W walce przeciw kapitalizmowi ludzi pracy powinna łączyć międzynarodowa jedność i solidarność (internacjonalizm), gdyż "robotnicy nie mają ojczyzny': Marks twierdził, że świato­ wa rewolucja najwcześniej zwycięży w najbardziej rozwiniętych gospodarczo pań­ stwach kapitalistycznych. Ta teoria jednak się nie sprawdziła. Reformizm od końca stulecia uzyskał przewagę w partiach socjaldemokratycz- nych i stał się dominującym kierunkiem w Ił Międzynarodówce. Wbrew poglą­ dom Marksa, rozwijał się w najbardziej uprzemysłowionych krajach, w których nastąpiła wyraźna poprawa warunków pracy i życia robotników, a wśród najwyżej wykwalifikowanych specjalistów wykształciła się warstwa tzw. arystokracji robotniczej. Miała ona wyższy status materialny niż większość robotników oraz prawa wyborcze. Sytuacja ta prowadziła do osłabienia tendencji rewolucyjnych, rosło natomiast przekonanie, że cele partii socjalistycznych można zrealizować na drodze parlamentarnej. Reformiści chcieli zreformować, a nie obalać kapitalizm. Odrzucali zatem walkę rewolucyjną na rzecz ewolucyjnych zmian, które można osiągnąć przez legalne formy działalności politycznej - walkę wyborczą i parlamentarną, współpracę z partiami liberalnymi i konserwatywnymi, by ten sposób przeprowadzać reformy społeczne. (Francuski socjalista Alexandre Millerand [aleksandr milran] wprowadził reformy społeczne po wejściu do burżuazyjnego rządu, w którym pełnił funkcję ministra handlu i przemysłu. Przeciwnicy nazywali taką postawę oportunizmem, zdradą interesów klasy robotniczej na rzecz doraź­ nych celów). Poszerzenie swobód politycznych w zachodnich demokracjach parlamentarnych umożliwiło również skuteczną walkę z pracodawcami przez organizowanie manifestacji czy strajków. Rewizjonizm - kierunek, powstały w końcu XIX w., negował podstawowe zało­ żenia marksizmu. Główny jego przedstawiciel, niemiecki socjaldemokrata Eduard Bernstein [bernsztajn], odrzucał tezy Marksa o rewolucji i nieuchronnym upadku kapitalizmu czy dyktaturze proletariatu."Czy ma np. sens - pisał- powtarzanie frazesu o dyktaturze proletariatu wtedy, kiedy przedstawiciele socjalnej demokracji we wszystkich możliwych wypadkach biorą faktyczny udział w pracy parlamentarnej, w przedstawicielstwie proporcjonalnym, w prawodawstwie narodowym? Przecież wszystko to jest sprzeczne z dyktaturą. [...] Cała praktyczna działalność socjalnej demokracji sprowadza się do tego, by stworzyć takie okoliczności i warunki, które by uczyniły możliwym i koniecznym przekształcenie współczesnego ustroju społecznego na wyższy, bez żadnych konwulsyjnych wstrząsów". Bernstein twierdził, że dojście do socjalizmu, z uspołecznionymi środkami produkcji, będzie możli­ we przez stopniowe, parlamentarne reformy, a nie przez rewolucję. RUCH CHRZEŚCIJAŃSKO-DEMOKRATYCZNY Kościół wobec industrializacji. Przemiany cywilizacyjne dokonujące się w wyniku procesu industrializacji nie mogły być obojętne Kościołowi katolickiemu. Po pontyfikacie Piusa IX (1846-1878), który zajmował nieugiętą postawę wobec wielu problemów współczesności (w Syllabusie wskazał 80 ;,błędnych tez': ideę postępu, liberalizm), jego następca Leon XIII (1878-1903) stworzył podstawy katolickiej nauki społecznej oraz sformułował zasady współistnienia Kościoła i społeczeń­ stwa kapitalistycznego. m c: Encyklika Rerum novarum z 1891 r., poświęcona problemom społecznym i gospodarczym oraz aktualnym sporom ideowym i politycznym, miała przełomowe znaczenie. Papież Leon XIII przeciwstawił się w niej rewolucyjnemu socjalizmowi. Uznawał prywatną własność za naturalne prawo człowieka i stwierdzał, że zupełna równość w społeczeństwie jest niemożliwa. Sprzeciwiał się również tezie o walce klas. Robotnicy i kapitaliści to „dwie klasy przez naturę skazane na to, by się z sobą łączyły w zgodzie i by sobie odpowiadały w równowadze. Jedna drugiej bezwzględnie potrzebuje i ani kapitał bez pracy, ani praca bez kapitału istnieć nie może': Papież uwrażliwiał na problemy robotników, którzy mają prawo do zrzeszania się w związki zawodowe. Pracodawca winien zaś pamiętać, iż „ani boskie, ani ludzkie prawa nie pozwalają uciskać potrzebujących i nędzarzy dla osobistej korzyści i zyski ciągnąć z cudzego nieszczęścia': Encyklika stworzyła podstawy dla ukształtowania się ruchu społeczno-politycznego opartego na społecznej nauce Kościoła - chrześcijańskiej demokracji. 5. EKSPANSJA KOLONIALNA I RYWALIZACJA MOCARSTW O STREFY WPŁYWÓW POCZĄTKI I ROZWÓJ EKSPANSJI KOLONIALNEJ Kolonializm· to· polityczne i gospodarcze podporządkowanie krajów słabo roz.,. winiętych przez państwa europejskie, później także Stany Zjednoczone,wcełu osiągnięcia własnych korzyści. Początki ekspansji kolonialnej. Za początki ekspansji kolonialnej uznać należy zamorskie wyprawy organizowane od przełomu XV i XVI w. przez Hiszpanię i Portugalię (niektórzy historycy elementów kolonializmu dopatrują się już w krucjatach). W XVll-XVlll w. do grona państw kolonialnych dołączyły również Holandia, Wielka Brytania i Francja. Jednak największy rozwój kolonializmu nastąpił w drugiej połowie XIX w., kiedy rozpoczęła się walka o podział świata przez zajmowanie terenów uznawanych za bezpańskie (np. w Afryce) oraz podbijanie i uzależnianie innych państw. Ta intensywna ekspansja wiązała się ściśle z przejściem kapitalizmu w fazę systemu monopolistycznego. ldea„posłannictwa'~ Jako uzasadnienie kolonializmu podawano teorie o wyższo­ ści kulturowej rasy białej oraz misji dziejowej Europejczyków, którzy mieli przynieść innym ludom osiągnięcia cywilizacyjne. „Dźwigaj białych ludzi brzemię, I Wyślij swych synów daleko, I Niechaj podbite plemiona I Otoczą troskliwą opieką" - pisał w 1899 r. angielski pisarz Rudyard Kipling, autor Księgi dżungli. Dla określenia tej postawy stworzono ideę „posłannictwa': która usprawiedliwiała także podboje i „uszczęśliwianie podbitych ludów wbrew ich woli. 11 PRZYCZYNY EKSPANSJI KOLONIALNEJ I RYWALIZACJI MOCARSTW O STREFY WPŁYWÓW - Kolonie stanowiły źródło surowców. Rozwój nowych gałęzi przemysłu w najbardziej rozwiniętych krajach stwarzał zapotrzebowanie na surowce, które wcześ­ niej nie były wykorzystywane, np. bawełnę, ropę naftową, kauczuk. - Kolonie zapewniały dogodne rynki zbytu. W okresie zwiększonej produkcji oraz stosowania przez większość państw barier celnych i polityki protekcjonizmu można było wywozić tam towary, zwłaszcza gorszej jakości lub przestarzałe. - Były miejscem lokaty kapitałów. Ze względu na tanią siłę roboczą i występują­ ce tam bogactwa naturalne opłacało się inwestować w krajach gospodarczo zacofanych. Europejscy ekonomiści przekonywali, że w koloniach uzyskuje się większy zysk niż przez inwestowanie nadmiaru kapitału we własnym kraju. - Posiadanie kolonii ułatwiało rozwiązywanie problemów demograficznych i społecznych metropolii. Brytyjski polityk Cecil Rhodes [sesil rods] pisał w 1895 r.: "Moim najgłębszym marzeniem jest rozwiązanie kwestii społecznej, a mianowicie: aby uratować 40 milionów mieszkańców Zjednoczonego Królestwa od zgubnej wojny domowej, my, politycy kolonialni, musimy zdobyć nowe ziemie, by rozmieścić na nich nadmiar ludności [.„]. Imperium, mówiłem to zawsze, to kwestia żołąd­ ka. Jeśli nie chcecie wojny domowej, musicie stać się imperialistami': - Mocarstwa kolonialne dążyły do zdobycia terytoriów, które miały ważne znaczenie strategiczne; tworzono tam bazy wojskowe. Dla Wielkiej Brytanii strategiczne znaczenie miały np. Gibraltar, Malta, Cypr, Suez, Aden, które zabezpieczały drogę do Indii. PODBÓJ KOLONIALNY ŚWIATA W XIX I NA POCZĄTKU XX W. Afryka. Do połowy XIX w. posiadłości państw europejskich (Francji, Wielkiej Brytanii, Portugalii) na kontynencie afrykańskim ograniczały się do terenów leżących wzdłuż wybrzeży, gdzie powstawały osady handlowe. Część kontynentu pozostawała długo nieznana i niezbadana. Dopiero wyprawy organizowane przez podróż­ ników i misjonarzy pozwoliły lepiej poznać wnętrze tego lądu. Drapieżna walka o podział Afryki rozpoczęła się od ostatniego ćwierćwiecza XIX w., a zakończyła przed wybuchem I wojny światowej niemal całkowitym opanowaniem Czarnego Lądu. Wyjątek stanowiły dwa państwa: Etiopia, która utrzymała niepodległość, i Liberia, formalnie niezawisła, lecz faktycznie pozostająca pod kontrolą Stanów Zjednoczonych. Ekspansja Rosji w Azji. Specyficzny był charakter ekspansji Rosji; nie dążyła ona do zdobycia zamorskich posiadłości, lecz opanowała obszary leżące w jej bezpośrednim sąsiedztwie - na wschodzie (rozległe i słabo zaludnione tereny Syberii) i południu (w Azji środkowej i na Kaukazie). Ten ostatni kierunek ekspansji doprowadził do zderzenia się z brytyjskimi interesami, w Afganistanie. Z kolei sięg­ nięcie po Mandżurię doprowadziło do konfliktu rosyjsko-japońskiego. [meidźi]. Mocarstwa europejskie, a od końca XIX w. Stany Zjednoczone, dążyły także do uzyskania stref wpływów w państwach formalnie niepodległych. Szczególne zainteresowanie budziły Chiny i Japonia, prowadzące Japonia - epoka Meiji politykę m c: izolacjonizmu i dotychczas praktycznie zamknięte dla Europejczyków. Japonia, w której rządy w imieniu cesarza sprawował naczelny wódz - szogun, pod naciskiem amerykańskim (misja komandora Perry'ego w 1854 r.) musiała się zgodzić na otwarcie portów i handel ze Stanami Zjednoczonymi, a wkrótce z państwami europejskimi. Początkowe konsekwencje tego 11 otwarcia się" okazały się dla niej niekorzystne, spowodowały kryzys gospodarczy (napływ tanich towarów rujnujących miejscowe rzemiosło) i polityczny. W 1868 r. młody cesarz Mutsuhito (panował do 1912 r.) obalił szoguna i rozpoczął program modernizacji państwa na wzór państw zachodnich. Ze wszystkich stron świata - głosił cesarz w deklaracji programowej z 1869 r. - winny być przyjmowane umiejęt­ ności i wiedza w celu stworzenia mocnych podstaw cesarstwa". W kraju wprowadzono jednolity podatek, powszechny obowiązek szkolny oraz powszechną służbę wojskową. Szybko postępował proces uprzemysłowienia (przemysł bawełniany, okrętowy) oraz budowy linii kolejowych. Pod koniec stulecia Japonia wprowadziła system konstytucyjno-parlamentarny. Okres ten, nazywany epoką Meiji (oświecenia), doprowadził do przekształcenia państwa w przemysłowe i militarne mocarstwo. 11 Polityka „otwartych drzwi" w Chinach. Odmiennie potoczyły się losy Chin. Ten olbrzymi terytorialnie i ludnościowo kraj o starej, wyrafinowanej kulturze w XIX w. przeżywał okres kryzysu politycznego i gospodarczego. W przeciwieństwie do Japonii Chiny nie potrafiły sprostać konfrontacji z dążącymi do poszerzenia swych zdobyczy Europejczykami. Najpierw Wielka Brytania wymusiła na słabym cesarzu otwarcie portów i prowadzenie swobodnego handlu, później inne państwa (Francja, Niemcy, Rosja Japonia) na mocy nierównoprawnych traktatów (tzw. układów kagańcowych) ograniczyły suwerenność gospodarczą i polityczną Chin. Po klęsce w wojnie z Japonią (1895 r.) Chiny utraciły Tajwan oraz zrzekły się Korei, a mocarstwa europejskie doprowadziły do podziału kraju na strefy wpływów. Stany Zjednoczone, które zbyt późno przystąpiły do tej rywalizacji, rzuciły hasło 11 otwartych drzwi': by zapewnić sobie możliwość nieskrępowanej ekspansji gospodarczej. W myśl tej zasady wszystkie państwa miały korzystać w Chinach z jednakowych praw i przywilejów. Ameryka Łacińska i Północna. W pierwszej połowie XIX w. większość krajów Ameryki Łacińskiej (Południowej i Środkowej) uzyskała niepodległość. Posiadłości kolonialne Europejczyków na tym obszarze skurczyły się do niewielkich rozmiarów. W Ameryce Północnej kolonią Wielkiej Brytanii była Kanada. W miejsce dotychczasowej zależności od Hiszpanii i Portugalii nowe państwa Ameryki Łacińskiej uzależniały się ekonomicznie od Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. W myśl doktryny Monroego z 1823 r. Stany Zjednoczone żądały nieingerencji europejskich mocarstw w sprawy Ameryki, w zamian zaś deklarowały neutralność wobec spraw europejskich. Zasada izolacjonizmu, określająca politykę zagraniczną Stanów Zjednoczonych, pozwoliła im uzyskać hegemonię wśród państw obu Ameryk. Do ugruntowania swych wpływów Amerykanie wykorzystywali również ideologię panamerykanizmu, zakładającą gospodarczą i polityczną współpracę państw Ameryki Łacińskiej pod ich przewodnictwem. Ekspansja Stanów Zjednoczonych. Od końca XIX w. Stany Zjednoczone, których dynamicznie rozwijająca się gospodarka poszukiwała nowych rynków zbytu i źródeł surowców, włączyły się w politykę światową i weszły na drogę ekspansji kolonialnej. Jeden z kierunków tej ekspansji prowadził przez Pacyfik do wschodniej Azji. Zdobycie Wysp Hawajskich (1898 r.) ułatwiło dotarcie do rynków azjatyckich, zwłaszcza chińskiego. W basenie Morza Karaibskiego szczególne zainteresowanie amerykańskiego kapitału budziła hiszpańska kolonia - Kuba. Po wybuchu powstania na wyspie (1895 r.) Stany Zjednoczone wsparły powstańców i wypowiedziały wojnę Hiszpanii. Kuba uzyskała niepodległość, ale popadła w zależność polityczną i gospodarczą od Amerykanów. Pokonana Hiszpania odsprzedała również Stanom Filipiny i Puerto Rico, które stały się koloniami. Rozszerzenie wpływów amerykańskich w Azji stworzyło potrzebę uzyskania dogodnego połączenia, by skrócić drogę z Oceanu Atlantyckiego na Ocean Spokojny. Można to było osiągnąć dzięki budowie kanału przez Przesmyk Panamski, na terytorium należącym do Kolumbii. Gdy władze kolumbijskie odrzuciły warunki proponowane przez Amerykanów, Stany Zjednoczone w 1903 r. zorganizowały na tym terenie powstanie i utworzyły Republikę Panamską, która wydzierżawiła im tereny na budowę kanału (otwartego w 1914 r.). m POSIADŁOŚCI PAŃSTW KOLONIALNYCH W AFRYCE, AZJI I AMERYCE NA PRZEŁOMIE XIX I XX W. Państwa kolonialne I Afryka Wielka I r I I Azja i Australia B~Eg1pt, Sudan, N1gena, Ke-1 lnd1e, Birma (obecnie Mynia, Tanganika (obecnie anmar), Australia, Nowa Ameryka Kanada, Gujana I I Gujana Francuska I Belgia Brytyjsk~ część Tanzanii), Uganda, Zelandia Zanzibar, Rodezja (obecI nie Zambia, Malawi 1 Zimbabwe), Beczuana (obecnie Botswana), Związek Południowej Afryki (obecnie Republika Południowej Afryki), Sierra Leone, Ghana, Gambia Algieria, Maroko, Francu- Indochiny (Wietnam, ska Afryka Zachodnia (Se- Laos, Kambodża) negal, Mauretania, Sudan Francuski - obecnie Mali, Gwinea, Wybrzeże Kości Słoniowej, Górna Wolta obecnie Burkina Faso, Dahomej - obecnie Benin, Niger), Francuska Afryka Równikowa (Gabon, Kongo Środkowe obecnie Kongo, Ubangi-Szari obecnie Republika Środkowoafrykańska, Czad), Madagaskar Kongo I I I Państwa kolonialne Afryka Hiszpania Azja i Australia Hiszpańska IHolenderskie Indie IHolandia Wschodnie (obecnie In, donezja), Nowa Gwinea INiemcy c: Portugalia budowy swego imperium od Zatoki Gwinejskiej aż do wybrzeży Morza Czerwonego, co stało w sprzeczności· z brytyjską koncepcją imperium od Ka~ iru do Kapsztadu. Dlatego Brytyjczycy po kilkuletnich ciężkich walkach stłumili powstanie i podporządkowali sobie Sudan (1898 r.). IRio de Oro (obecnie część ISahary Zachodniej), Gwinea m zakończenia Ameryka I I I Nowa Gwinea (niem.) Niemiecka Afryka Wschodnia (Tanganika, Rwanda i Burundi - obecnie obszar ten należy w większości do Tanzanii), Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia (obecnie Namibia), Kamerun Angola, Mozambik, Gwinea Bissau, Wyspy Zielo- Goa (w Indiach), Makau, STATUS KOLONII Bezpośrednia podległość. Część kolonii bezpośrednio podlegała urzędnikom mianowanym w metropolii. W Indiach, „perle korony brytyjskiej': tytuł cesarzowej Indii przyjęła angielska królowa Wiktoria, w której imieniu władzę sprawował wicekról. m ProtektOrcłt• Zależność kolonialna mo~ła przybra~ formę·· protektoratu;• Egipt,.Tunezja;-Maroko).·.Wówczas·państwo ZflC:Jl()wywałą . ·swojeWładze,•·adrni­ >~ praw rządzących życiem społecznym, by móc .przewidywać przemi~oysp()łęcz„. net kierować nimi. ·Myśl··Comte'a··mzwijałi iwzbogacałi innł·fił; wszystkie zjawiska mają sweźr(>dłowdoświadctęniuiaiada„ wskazywał, że niem nauki jest uogólnianie k:h wyników. Z kolei Herbert Spęncęr stworzył filozofię ewolucjonistyczną. Na· podstawieteodLDarV\Jif}atwierdził, że również społeczeństwo, jako żywy organizm, podłega ·prawom ewQlucji. ~. od społeczeństw prostych do coraz bardziejzłożonyfoie~t~s~~łi~$~~t~:rił1~111'9i~~!~~ął\~1~.•...'.i~~~1-~ icJi, przeżyć ełnocjęnałnychi stanóf ml~~~~ny~hiak~§f:(']QKÓlJ\l'f}~iłl~ljł~?tJfV/{)_ .. • ~ę~~~śrę~~i[l' z~a;z]J'lier;m~ip~~f~~~~:· określone idee -· klerunektwórc4Pś~i• rycy .Maeterłinckfmeterłęk]~ ~enryk 1bseo,~StanisJąw\ły~spi~ńs~i,fł()~~r;ffiRsto­ jewski. Czołowym reprezentantern symbolizmuw polsłkryzysie i upadku cywilizacji europejskiej, który ukształtował się we Francjiu schyłku XIX w. (fr.· decadence - upadek, chyłeniesię :ku upadkowi),·Podł9źemspołed­ nym tego kierunku było występowanie wielu negatywnych zjawiskzwiązanych z procesem industrializacji i urbanizacji, np. załamanie się powszechnie ąznawa,., nych ·norm, dezintegracja. więzi. międzyludzkich. ·.Wielu artystów·{mJn... Charles Baudelaire [szarł bodłer], OskarWiłde {łajd], Stanisław Przybyszewski} zajrnowa-ło ·opozycyjną postawę wobec moralności i ·kultury. mleszczańskięj ..Głosiłf .oni kult artysty jakojednostki stojącej ponad społeczeństwemorazprogram czystej sztuki, uwolnionej od. służenia. społeczeństwu. (,!sztuka· dfa sztuki 11}~ .Qekadenci uznawali• bezcelowość wszełkie9obuntu ijakiegoko!.wiekdziałaniq,dęmąns~ro­ wali objawyznużenia, zniechęcenia i bezsiły. styczne·i hedonistyczne; przyjemność uznawali za naczelny ceł życialdziafoJno"' .. .. . . .. . .. . .. . ... .. . ści człowieka. Impresjonizm narodził . się łatach. 70. XIX w., również we FrancjLByft(;) Realizm. W literaturze, w opozycji do romantyzmu, powstał r:ealitrn (łaf. tęglis nek przede wszystkim wrnałarstwie, ale > S~uka···realistyczna dążyła dowiemego i. obiektywnego stośd . życia cocłziennego ·mięszczan, roł;>Q~pi~~vv'· .--• likwidacja Kościoła unickiego (greckokatolickiego) w Królestwie i"nawrócenie"unitów na prawosławie. W 1875 r. zniesiono unicką diecezję chełmską. Przeciwko likwidacji Kościoła unickiego protestowali wierni i kapłani, ale w miejsce opornych księży sprowadzano unickich du-: chownych z Galicji lub zastępowano ich prawosławnymi popami. Opór ludności łamano biciem, niszczeniem wsi, wywózką w głąb Rosji. W Drelowie i Pratulinie na Podlasiu 25 osób zabito, a kilkadziesiąt odniosło rany, gdy wojsko otworzyło ogień do parafian. Pomimo represji wiele unickich parafii przetrwało prześladowania, stosowane do 1905 r. likwidacja z Kościoła unickiego. Celem caratu była - W administracji i sądownictwie Królestwa wprow(3dzono język rosyjski (od 1868 r.), a najważniejsze urzędy powierzano przybyłym z cesarstwa Rosjanom, których obdarzano specjalnymi przywilejami i nagrodami. Polscy urzędnicy utrzymali na podrzędnych stanowiskach. - W szkołach średnich wprowadzono obowiązek nauki języka rosyjskiego. W 1869 r. zakończono proces całkowitej rusyfikacji gimnazjów. Język rosyjski stał się językiem wykładowym wszystkich przedmiotów (z wyjątkiem religii). W tym samym roku zamknięto w Warszawie polski uniwersytet - Szkołę Główną, wprowa- c~łe?" ~~ło"r'Y\~~iry~i~B~~J3i.[".~~~~tEft~~ Htycznych łudni?wych Nięmczech ·i. pr~sł odśrocjKoV\1}1:~ł: zjęcjf)a~eniu·f\ił~fnie~~Vl··. rarn~c9•. ~µJ~~;~~~~~~·;~~~~"'~~:: duchoVłie~stwuf)r-a~o nadzorow~nia s:z~?f,god~il~~ ~~~~f~l~~·~.~t~~r1fł!~·~i!~~C i .głoszone przeznichkazęnią„{)ęcydąjącywfłływna oJ:l~ą~ęs~t~~~!.*r~t~S,ęłf~·f· nych miało państwo. · · Antykościelne ustawodawstwo wywołało zdecydowany sprzeciw polskich biskupów, a zwłaszcza abp. Mieczysława Ledóchowskiego, który spędził dwa lata w więzieniu. Aresztowano około 1OO księży, a wielu ukarano grzywną za nieprzestrzeganie nowych zarządzeń. Na ziemiach zaboru pruskiego Kulturkampf przybrał wyraźnie antypolski charakter, lecz akcja Bismarcka nie przyniosła efektu. Represje wobec Kościoła, które zbiegły się z nasileniem germanizacji, powiązały obronę katolicyzmu z obroną polskości, a w świadomości społecznej utrwalił się stereotyp "Polaka katolika'~ się jedynie Germanizacja szkolnictwa, sądownictwa i administracji. Na początku lat 70. XIX w. zgermanizowano szkoły średnie w Poznańskiem, a język polski stał się przedmiotem nadobowiązkowym. Podobny proces objął także szkoły ludowe, w których po polsku uczono jedynie religii w niższych klasach. Było coraz mniej polskich nauczycieli (z wyjątkiem szkół elementarnych). Wymagano od nich złożenia ślu­ bowania o wychowaniu młodzieży w duchu niemieckich ideałów i wierności cesarzowi. W 1876 r. usunięto język polski z sądownictwa i administracji. Nie można się było nim posługiwać na kolei. Polskich urzędników zwalniano bądź przenoszono w głąb Niemiec, a na ich miejsce sprowadzano Niemców, których zachęcano do przyjazdu dodatkami pieniężnymi i innymi przywilejami. Starano się narzucić język niemiecki jako wyłączny na zebraniach i podczas zgromadzeń publicznych. Masowym zjawiskiem było niemczenie polskich nazw miejscowości, imion i nazwisk (od 1901 r. listy należało adresować po niemiecku, w przeciwnym razie nie przyjmowała ich poczta). Rugi pruskie -- czyli wydalenie w 1885 r. przez rząd Bismarcka około 30 tys~ Pó-. łaków( tach sezonowych~ były przejawem walki z polskośdą i zmłerzały;d&liaebn'eg() osłabienia społeczeństwa polskiego. Brutalnie przeprowadzona (.łkcja obµrzyła opinię publiczną całej Europy, a nawet samego cara Ałeksandra 11, gdyz dotknęła rządzonego centralnie w dualistyczną monarchię austro-węgierską. Narody wchodzące w skład monarchii otrzymały autonomię, czyli prawo do decydowania o swoich sprawach wewnętrznych (jedynie Węgrzy uzyskali odrębny rząd i parlament). Najwyższą instytucją autonomiczną Galicji był Sejm Krajowy, z niedemokratycznych wyborów (wyborców dzielono na cztery tzw. kurie, w których uprzywilejowani byli wielcy właściciele ziemscy). Do jego kompetencji należało ustawodawstwo w zakresie szkolnictwa, kultury, opieki społecznej i rolnictwa. Ustawy wchodziły w życie po zatwierdzeniu przez cesarza. Organem wykonawczym Sejmu był sześcioosobowy Wydział Krajowy na czele z mianowanym przez cesarza marszałkiem krajowym. Do organów niższego szczebla należały rady powiatowe i gminne. Władze rządowe reprezentował namiestnik, którego siedzibą był Lwów. Funkcję tę pełnił Agenor Gołuchowski. W Wiedniu utworzono też urząd ministra ds. Galicji. Polacy z zaboru austriackiego zostawali posłami w parlamencie w Wiedniu, a niektórzy pełnili funkcje ministrów lub premierów. Bardzo istotne było spolszczenie administracji, sądownictwa i szkolnictwa. Zakres autonomii. pochodzący równieżjegopoddanyd'l~ZaprotestowałoteżKołoPołskiewwłedeńskiejRadzie·· Państwa, a niemiecka partia Centrum uznała rugi za nieuzasadnione; isprzetzne z interesem państwa. Komisja Kolonizacyjna była to pruska instytucja państwowa utworzona w 1886 r. z inicjatywy Bismarcka, która miała na celu osłabienie żywiołu polskiego na obszarze Prus Zachodnich i Poznańskiego przez·osiedłanie niemieckich włościan i przyznano 100 mln marek na wykqpziemiódPo... laków i przekazanie jej. niemieckim koł9~istom{\tV nastęBny~WępitUif~ie ludności niemiec~iej na wschodni~h terenach. paóstvvą,aj~ niejęzyka polskiego, ograniczanie polskiejaktywnośdgospodarczej ()raz wymuszanie na władzach działań germanizacyjnych. Jednakczęść n1emi~tklegospołe+ czeństwa nie popierała Hakaty~ AUTONOMIA GALICJI Przebudowa monarchii austriackiej. Po przegranych wojnach z Francją i Królestwem Sardynii (1859 r.) oraz Prusami (1866 r.) Austria przekształciła się z państwa Rozwój nauki i szkolnictwa. W Galicji działało kilka wyższych uczelni, w tym dwa uniwersytety (w Krakowie i we Lwowie), na których wykładano po polsku. Na uczelniach rosła liczba studentów przybyłych z pozostałych zaborów. W 1872 r. powołano w Krakowie Akademię Umiejętności, która stała się ważnym ośrodkiem naukowym: skupiała zasłużonych naukowców z wielu krajów i prowadziła ożywioną działalność wydawniczą. Szkołami podstawowymi i średnimi zarządzała Polska Macierz Szkolna. Po wprowadzeniu obowiązku szkolnego systemem kształcenia objęto około 60% dzieci (w tym czasie w Królestwie chodziło do szkoły zaledwie 18%). Dzięki upowszechnieniu oświaty dzieci chłopskie mogły awansować społecznie. Wiele z nich to znane w nauce i kulturze postacie: pisarz Władysław Orkan, historyk dziejów gospodarczych i społecznych Franciszek Bujak czy historyk literatury Stanisław Pigoń. Rozwój kultury. Wysoki poziom osiągnął teatr krakowski, na którego scenie wy- stępowali Helena Modrzejewska, Ludwik i Irena Solscy. W Galicji w dobie au- tonomii nie było żadnego „skrępowania politycznego': dlatego wystawiano bardzo zróżnicowany repertuar: modernistyczne sztuki Stanisława Przybyszewskiego, a także patriotyczne utwory Norwida, Słowackiego czy Wyspiańskiego. Co dała Polakom autonomia? „Przy wszystkich swych ograniczeniach autonomia galicyjska, wraz z samorządem terytorialnym, dawała społeczeństwu udział w zarządzie krajem i pozwalała na ukształtowanie licznej rzeszy polskich urzędników różnych szczebli i działaczy samorządowych - czego byli pozbawieni Polacy w zaborze rosyjskim i pruskim. Równie ważna była polonizacja życia publicznego [...]. W Galicji otworzyły się teraz możliwości rozwoju polskiej kultury, polskiej oświa­ ty i nauki. Stały się możliwe obchody narodowe, wytwarzały się podstawy jawnej działa In ości politycznej" ( Małecki, Zarys dziejów Polski 1864-1939). 2. POSTAWY POLAKÓW WOBEC ZABORCÓW }~f~~~~~1:~~~\~ KLASYFIKACJA POSTAW: po\Vst~~~~~:{4~~~~~~~YJ,f:~~f:~i~~o~a)(~~:~~ł~~t~J§ll:~i~tę~ł~lt'\ll~'~ ~1ęst; · · · · ~ · ·. · · ·· wstańtzą, ·1,!'ai~ę?qi:e~cnAr~ą,.błe~.:pt;z}'~·· ..•c~·· . 5.....·. · .·. · ·• •. •> .../ · ·>·.·········· > .• „).~łi~~·ł{~~st~vva~f!)t'.tł?~~~t;~~t?ł~ł1\•·3~···~·t1.~•• yłaWarszawa„dlatęgą~ó\f\(l'słę-0 po~ zytywizmie warszawskim: Propagowaitgo ·przedstavvtdełe,rnto;(;ł~~(;f]JOkott=ni~· inteligencji, zwłaszcza wychowankowie zafascynowani nowo-czesnymi prądami w. nauce europejskiej i. postępem· cywiłiz~~yJn;i1TK Za ~łów­ nego ·ideołoga uznaje się Aleksandra świętochovvskiego, aljtora\ą~t~~oł~ --- ma-· nifestu My i wy, wktórym przeciwstawił obóz postępu·pozytywistycznego(„my"} obozowi "zeszłowiecznej szlachetczyzny" (;~wy"). Poza świętrich()wsłdn1hasła pozytywistyczne·propagowali Bolesław Prus~ Henryk Piotr Chmielowski. Założenia programowe. Pozytywiści odrzucali idealistyczną i romantyczną posta- wę powstańczą. Krytycznie odnosili się do tradycji zrywów narodowych, mimo że niektórzy z nich brali udział w powstaniu. Twierdzili, że Polacy nie potrafili mierzyć „zamiarów podług sił': którymi dysponowali. Zalecali realizm polityczny, tymczasowe pogodzenie się z utratą niepodległo­ ści na rzecz działań legalnych, konkretnych i użytecznych. Bolesław Prus pisał: 11 Dziś więc nauczeni doświadczeniem zmieńmy system, ograniczając plany i prace nasze do szczupłego koła codziennych stosunków.[...] Tak tedy pokorni wobec samych siebie, zrezygnowani wobec konieczności, zajmijmy się spłacaniem długów, oszczęd­ nościami, podnoszeniem rolnictwa i przemysłu, ścieśnianiem rodzinnych i towarzyskich węzłów, zwiększaniem liczby małżeństw, zmniejszeniem śmiertelności dzieci, wspomaganiem nieszczęśliwych, rozszerzaniem zdrowej oświaty i moralności': Szlacheckiej tradycji pozytywiści przeciwstawiali kult pracy, postęp i edukację. Aleksander Świętochowski stwierdzał:„Trzeba przebić więcej okien do Europy i dozwolić jej prądom, ażeby przewiały naszą duszną chatę. [...]. Marzenia o odzyskaniu samoistności zewnętrznej ustąpić dziś winny staraniom o samodzielność wewnętrzną.[ ...] Taka moc, takie ustawiczne natężenie energii, taki ruch postępowy jedynie może utrzymać żywotność narodu, zapewnić mu rozrost': Propagowali program pracy organicznej, czyli wszechstronnego rozwoju gospodarczego i kulturalnego, jako formy obrony interesów narodowych. Miało to doprowadzić do ogólnego wzrostu zamożności polskiego społeczeństwa, które Tajne nauczanie. W upowszechnianiu czytelnictwa i walce z analfabetyzmem zasłużył się Konrad Prószyński (pseudonim Kazimierz Promyk), autor Elementarza, dzięki któremu można było nauczyć się czytać w „5 albo 8 tygodni': Od 1885 r. organizowano w Warszawie stojące na wysokim poziomie tajne kursy naukowe dla kobiet, ponieważ nie miały one wstępu na wyższe uczelnie. Wykłady odbywały się w prywatnych mieszkaniach, a względy bezpieczeństwa powodowały częste zmiany lokali (stąd nazwa - Uniwersytet Latający). Rusyfikacji szkolnictwa przeciwstawiano się przez tajne nauczanie języka polskiego, literatury i historii Polski, samokształcenie, patriotyczne wychowanie w domu rodzinnym czy działalność duszpasterską. Mimo zakazu posiadania i czytania polskich książek oraz kar, jakie za to groziły, "uczniowie mieli książki polskie, czytali je, tworzyli biblioteki, kółka samokształceniowe w języku polskim. Biblioteki znajdowały się w pewnych miejscach, przeważnie lokalach kolegów mieszkających u rodziców wolnego zawodu, gdzie też kolejno odbywały się posiedzenia kółek" (wspomnienia nauczyciela Jana Wołyńskiego). POSTAWY POLAKÓW WOBEC ZABORCY PRUSKIEGO oporu. Ograniczenie praw polskiej ludności i nacisk germanizacyjny spowodowały solidarny opór Polaków w Wielkopolsce, w mniejszym stopniu na Po- morzu Gdańskim i Górnym śląsku. W obronie kultury, ojczystego języka i ziemi stosowano wszelkie legalne formy działania, które dopuszczało niemieckie ustawodawstwo, oraz wcześniejsze doświadczenia pracy organicznej. Rywalizacja na polu ekonomicznym. W 1861 r. ziemianie z Poznańskiego powołali Centralne Towarzystwo Gospodarcze, które wspierało liczne inicjatywy i wspo- magało finansowo początkujących przedsiębiorców. Na wsi powstawały kółka rolnicze - organizacje gospodarczo-oświatowe (w 1900 r. istniało ich już ponad dwieście). Patronat nad nimi, z ramienia Centralnego Towarzystwa Gospodarczego, przez wiele lat sprawował Maksymilian Jackowski. Zakładano zrzeszenia rzemieślnicze, przemysłowe, handlowe. Upowszechniły się spółdzielnie oszczędno­ ściowo-kredytowe. Na czele związku tych spółek stał ksiądz Piotr Wawrzyniak. Polska prasa propagowała bojkot niemieckiego handlu i zachęcała do kupowania polskich towarów (popularne hasło:„Swój do swego po swoje"). Walka o ziemię. Działalności Komisji Kolonizacyjnej przeciwstawiano się przez powoływanie polskich banków (Bank Ziemski, Bank Parcelacyjny), które zapewniały kredyty i ratowały polskie gospodarstwa od upadłości, umożliwiając utrzymanie ziemi w polskich rękach. Ziemia nabrała wówczas szczególnej, pozarynkowej wartości. Dlatego przestrzegano moralnego zakazu sprzedaży jej Niemcom. Ci, którzy go łamali, narażali się na społeczne potępienie. Polacy skutecznie odparli akcję kolonizacyjną: od drugiej połowy lat 90. więcej ziemi przechodziło z rąk niemieckich w polskie (wcześniej było odwrotnie), a niemiecka własność ziemska w latach 1896-1914 zmniejszyła się o około 50 tys. ha. Korzystając ze zwyżki cen ziemi, wielu niemieckich osadników z Poznańskiego zaczęło nawet sprzedawać swoje gospodarstwa Polakom, by osiedlić się w zachodnich prowincjach Rzeszy. Te niepowodzenia skłoniły władze do wydania antypolskiego ustawodawstwa wyjątkowego (1904 i 1908 r.). Symbolem oporu przeciwko temu prawu był chłop Michał Drzymała. Gdy nie uzyskał pozwolenia na budowę domu na nowo zakupionej parceli, przez pięć lat mieszkał w wozie cyrkowym. Obrona ojczystego języka i mowy. Szerzeniem oświaty na wsi zajmowało się powstałe w 1872 r. Towarzystwo Oświaty Ludowej, a po jego rozwiązaniu przez władze - Towarzystwo Czytelni Ludowych. Powołano ponad tysiąc bibliotek, organizowano odczyty i pogadanki o historii Polski. W podtrzymywaniu świadomości narodowej znaczącą rolę odegrały również polska prasa (np. katowicki „Górnoślą­ zak': wydawany przez Wojciech Korfantego,„Katolik" Karola Miarki) oraz Kościół. Powstałe w 1894 r. towarzystwo „Warta': kierowane przez Anielę Tułodziec­ ką, oprócz opieki nad dziećmi zajmowało się organizowaniem tajnego nauczania w języku polskim. Protesty wywołało wprowadzenie przez władze oświatowe nauczania religii i śpiewu kościelnego w szkołach ludowych w języku niemieckim (1900 r.). Największy rozgłos zyskał strajk szkolny we Wrześni w maju 1901 r. Dzieci odmawiające nauki religii po niemiecku zostały ukarane chłostą. Protestujących rodziców sąd ukarał surowymi wyrokami (do dwóch lat więzienia). Wydarzenia wrzesińskie stały się głośne nie tylko w trzech zaborach. Politykę rządu pruskiego potępiono w niektórych parlamentach europejskich, a Henryk Sienkiewicz wystosował do wszystkich narodów apel w obronie praw polskich dzieci. Za dalszy ciąg tych wydarzeń uznać należy strajk szkolny w 1906 r. w Wielkopolsce, w którym wzięło udział ok. 70 tys. dzieci z 950 szkół. Opór w obronie języka polskiego rozbudził świadomość narodową Polaków. POSTAWA LOJALIZMU W ZABORZE AUSTRIACKIM Geneza lojalizmu. Lojalizm zrodził się w Galicji pod wpływem klęski powstania styczniowego. Uzasadniać go miały przemiany, jakie dokonywały się w monarchii austriackiej, dające Polakom nadzieje na uzyskanie swobód narodowych. Wyrazicielami lojalizmu byli krakowscy konserwatyści (ziemianie, częściowo inteligencja), którzy zajmowali dominującą pozycję w życiu politycznym. Ich stanowisko okreś­ lał głośny adres do cesarza Franciszka Józefa, przyjęty przez Sejm Krajowy w 1866 r., kończący się słowami:„PrzyTobie, Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy': Konserwatyści prezentowali swoje poglądy na łamach „Przeglądu Polskiego': w serii artykułów ogłoszonych w 1869 r. pod tytułem Teka Stańczyka. Dlatego autorów tego pamfletu politycznego ( Stanisława Koźmiana, Stanisława Tarnowskiego, Józefa Szujskiego) oraz ich zwolenników, dla których symbolem mą­ drości politycznej był nadworny błazen Zygmupta I, nazwano stańczykami. Poglądy lojalistów galicyjskich: - proponowali rezygnację z niepodległości, ugodę z zaborcą i akceptację istniejących realiów politycznych; - ostro zaatakowali ideę walki zbrojnej o niepodległość i potępili powstanie styczniowe. Za przyczynę klęsk narodowych uznawali spiskowanie i powstania. Przyrównywali liberum conspiro (łac. wolne spiskowanie), termin wprowadzony przez stańczyków, do zgubnej dla Polski przedrozbiorowej zasady liberum veto, która była źródłem upadku państwa.„Dzisiaj - pisał Szujski - konspiracja ma absolutną niesłuszność, strona normalnej, organicznej pracy absolutną słuszność': Trójlojali~m to· program postulujący przrstosowanie się .Połakówdt1 istf1i:ęją~ cychwarunków panujących wtrzet;h .zaborach:, t1godę i lojalność. Q~włą~ .za"'. borczych domagano się przy:mania ·pewnych swobód autonomkznychi sąm().­ rządowych dla Połaków~W Gallcjł jego inicjatorami. byli krakowscy konserwatyśd. W zaborze rosyjskim postawę 1ojałizmureprezentowa1i wnuk margrabiego Wielopolskiego - Zygmunt. i publicyści wydawanego w Petersburgutygodnika 11Kraf~ Jednak rząd rosyjski/ ufny we własne slły, nie szukał porozumienia z polskimi ugodowcami. W zaborze pruskim polityka ugodowa miała jeszcze słabsze szanse z powodu germanizacji. Jedynie w okresie kilkuletniego złagodzenia kon,.; frontacji w stosunkach polsko:niemieckich po dymisji Bismarcka, gdy kanclerzem Rzeszy i premierem Prus był Leo Caprivi („era Caprhtiego") obóz konserwa;.. tystów na czele z Józefem Kościelskim reprezentował tendencje ugodowe. 3. PRZEMIANY GOSPODARCZE I SPOŁECZNE NA ZIEMIACH POLSKICH ROLNICTWO W TRZECH ZABORACH Reforma uwłaszczeniowa w Królestwie Polskim została przeprowadzona przez cara Aleksandra li w marcu 1864 r. (wcześniej dekrety uwłaszczeniowe wydał powstańczy Rząd Narodowy). Chłopi otrzymali na własność ziemię, którą dotychczas uprawiali; także część chłopów bezrolnych uzyskała niewielkie nadziały gruntów ( z ziem skarbowych i kościelnych). Odszkodowania dla szlachty za utracone przywileje feudalne miały pochodzić z funduszy państwowych, w rzeczywistości rząd przerzucił ten ciężar na społeczeństwo, podwyższając podatki. Uzyskane przez ziemian kwoty były jednak niższe niż po uwłaszczeniu w zaborze pruskim i austriackim (chodziło bowiem o ukaranie szlachty za udział w powstaniu). Problem serwitutów. Ukazy carskie utrzymały w dotychczasowej postaci serwituty - obszary leśne i pastwiskowe należące formalnie do dworu, ale użytkowa­ ne przez wieś. Taki stan rzeczy prowadził obecnie do nasilenia konfliktów między szlachtą a chłopami, o co zresztą chodziło władzy. Struktura gospodarstw nie zmieniła się zasadniczo po uwłaszczeniu: własność folwarczna dysponowała około 56% ogólnego areału ziemi, chłopi - około 44%. Gospodarstwa chłopskie miały zwykle gleby gorszej jakości, były nie skomasowane, „w 3 lecz podzielone na małe części. Podziały spadkowe w wielodzietnych rodzinach powodowały wzrost liczby gospodarstw i zmniejszanie ich powierzchni. Zmiany w rolnictwie po uwłaszczeniu. Właściciele ziemscy musieli przekształcić folwarki typu feudalnego, korzystające z pańszczyzny, w kapitalistyczne gospodarstwa oparte na pracy najemnej. Musieli także zaopatrzyć je w inwentarz oraz odpowiednie narzędzia i maszyny (wcześniej chłopi obrabiałi role folwarczne wła­ snym sprzężajem). To wszystko wymagało środków finansowych, których zazwyczaj właścicielom brakowało (ukazy pozbawiły szlachtę również dochodów z propinacji - monopolu na produkcję oraz sprzedaż piwa i wódki). W nowej sytuacji łatwiej radziły sobie wielkie latyfundia, wcześniej już oczynszowane. Małe folwarki często wykorzystywały półdarmową pracę małorolnych i bezrolnych chłopów. Część zagrożonych bankructwem ziemian parcelowała swoje majątki i przenosiła się do miast, gdzie zasilała szeregi inteligencji i drobnomieszczaństwa. Uwłaszczeni chłopi nie od razu odczuli poprawę położenia, rolnictwo było wciąż mało wydajne, a własność chłopska rozdrobniona. Część ludności wiejskiej szukała zatrudnienia w przemyśle i migrowała do miast. Postęp w gospodarce rolnej nastą­ pił od lat 80. XIX w. wraz z wprowadzeniem płodozmianu w miejsce trójpolówki, nowych narzędzi i pierwszych maszyn (pługi żelazne, żniwiarki, młockarnie, siewniki), zwiększeniem nawożenia, uprawą roślin pastewnych i rozszerzeniem hodowli. W zaborze pruskim - w Wielkopolsce i na Pomorzu - rolnictwo opierało się na wielkiej własności ziemskiej (około 60% ziemi uprawnej) oraz dużych gospodarstwach chłopskich. Było to rolnictwo intensywne; wysokie plony osiągano w wyniku zwięk­ szenia wydajności dzięki unowocześnieniu gospodarstw, ich mechanizacji, wprowadzeniu bardziej wydajnych technik upraw. Po zjednoczeniu Niemiec władze wprowadziły ochronę rynku rolnego przed tanim zbożem amerykańskim i rosyjskim. Doprowadziło to do wzrostu cen żywności, ale okazało się korzystne dla producentów zboża. Wielka własność i folwarki wykazywały duże zapotrzebowanie na siłę roboczą, dlatego chętnie zatrudniano pracowników sezonowych z Królestwa i Galicji. W Galicji rolnictwo było rozdrobnione, o niskiej dochodowości, pozbawione dogodnych rynków zbytu. Niekorzystnie przedstawiała się struktura gospodarstw: nieliczni wielcy właściciele ziemscy, dysponujący olbrzymimi dobrami, oraz małe gospodarstwa chłopskie (w 1859 r. było 68% gospodarstw o areale do 5 ha, w 1902 r. - aż 80%). Część chłopów szukała dodatkowych źródeł utrzymania, np. na folwarkach. Z powodu przeludnienia wsi i dużej podaży siły roboczej płace robotników najemnych były bardzo niskie. Z kolei folwarki, które wcześniej opierały się na pracy pańszczyźnianej i prowadziły rolnictwo ekstensywne, musiały przestawić się na najem. Tylko nieliczni ziemianie podejmowali większe inwestycje, w przemyśle przetwórczym. Dopiero od końca XIX w. upowszechniał się płodozmian, wprowadzano nowe narzędzia i pierwsze maszyny. ROZWÓJ PRZEMYSŁU NA ZIEMIACH POLSKICH Królestwo Polskie należało do najbardziej uprzemysłowionych części państwa rosyjskiego. Do głównych czynników sprzyjających rozwojowi przemysłu należy zali- czyć rozszerzenie rynku wewnętrznego (większe powiązanie wsi z rynkiem), rozwój sieci kolejowej, umożliwiającej przewóz towarów, tanią siłę roboczą oraz zniesienie w 1850 r. granicy celnej między Królestwem a Rosją i otwarcie chłonnych rynków wschodnich. Równocześnie na granicy zachodniej wprowadzono wysokie cła przywozowe na towary. _ Przemysł koncentrował się w trzech najważniejszych okręgach: warszawskim (metalurgiczny, włókienniczy i galanteryjny; okręg ten znany był z produkcji obuwia), łódzkim (włókienniczy, zwłaszcza bawełniany oraz wełniany i lniany) oraz sosnowiecko-częstochowskim (hutnictwo, przemysł wydobywczy). W zaborze pruskim przemysł był skupiony zasadniczo na Górnym Śląsku (hutniczy, metalowy, maszynowy oraz górnictwo węglowe). Bazował na występu­ jących w tym regionie bogactwach naturalnych - węglu kamiennym i rudach żelaza. Rolniczy w większości charakter zaboru pruskiego wpływał na rozwój przemysłu spożywczego, drzewnego czy maszynowego, bezpośrednio związa­ nego z rolnictwem, np. zakłady Hipolita Cegielskiego w Poznaniu, produkujące maszyny rolnicze. Galicja była najsłabiej uprzemysłowionym zaborem ze względu na brak chłonnego rynku i większego zainteresowania rozwojem przemysłu fabrycznego - zarówno władz wiedeńskich, jak i konserwatywnych warstw rządzących Galicją. Szacuje się, że przed I wojną światową ponad 70% ludności utrzymywało się z rolnictwa. Pod koniec XIX w. rozwinęło się tu wydobycie ropy naftowej (w rejonie Borysławia, Drohobycza i Krosna), z której przez rafinowanie otrzymywano naftę do oświetlenia. KSZTAŁTOWANIE SIĘ NOWEJ STRUKTURY SPOŁECZEŃSTWA Przebudowa struktury społecznej. Przemiany pouwłaszczeniowe w rolnictwie i rewolucja przemysłowa, która na ziemiach polskich dokonała się w drugiej poło­ wie XIX w., wpłynęły na przebudowę struktury społecznej. Migracja części szlachty do miast, gdzie zasilała inne warstwy, doprowadziła do spadku odsetka ludności pochodzenia szlacheckiego. Pojawiły się nowe grupy społeczno-zawodowe - burżuazja przemysłowa i robotnicy fabryczni. Wzrastała rola inteligencji, nazywanej wówczas„klassą umysłową': Chłopi stanowili najliczniejszą warstwę społeczną - około 3/4 ogółu ludności. do pogłębienia rozwarstwienia wśród ludności wiejskiej i wyłonienia się chłopów bogatych, średniozamożnych i bezrolnych. Do tych ostatnich zalicza się komorników i służbę folwarczną. Położenie chłopów było jednak różne w poszczególnych zaborach. Uwłaszczenie przyczyniło się Szlachta (ziemiaństwo) - to stosunkowo nieliczna warstwa właścicieli ziemskich; najbogatszą jej część stanowiła arystokracja. W okresie pouwłaszczeniowym wielu zadłużonych ziemian sprzedawało lub parcelowało swoje folwarki, dlatego stan posiadania ziemiaństwa uległ uszczupleniu. Mimo że ziemiaństwo odgrywało coraz mniejszą rolę w gospodarce, to miało silne poczucie odrębności społecznej, reprezentowało wzorce obyczajowe i kulturalne. w „ Burżuazja była zróżnicowana narodowościowo (Niemcy, Żydzi, Polacy). Należeli do niej właściciele fabryk, bankierzy, bogaci kupcy. Wraz z rozwojem przemysłu rosła pozycja burżuazji przemysłowej. Robotnicy fabryczni rekrutowali się z bezrolnych chłopów, poszukujących w mieście pracy i chleba, drobnej szlachty oraz ubożejącego drobnomieszczaństwa (drobnych kupców, rzemieślników). Liczba robotników systematycznie rosła - np. w Królestwie Polskim na początku XX w. wynosiła 400 tys. Warunki życia proletariatu, zwłaszcza w początkowym okresie kształtowania się kapitalizmu, były szczególnie ciężkie (ponaddziesięciogodzinny dzień pracy, wyzysk przez fabrykantów, niski poziom bezpieczeństwa i higieny pracy, np. w Kongresówce w ciągu roku przecięt­ nie co piąty robotnik ulegał wypadkowi). - do innych krajów europejskich, np. z Galicji i Królestwa Polskiego na tzw. saksy do Niemiec; - emigracja zamorska do Stanów Zjednoczonych, a od lat 90. do Brazylii, której rząd zapewniał emigrantom darmowy przejazd (tzw. gorączka brazylijska); szacuje się, że w latach 1870-1914 do Stanów Zjednoczonych z zaboru rosyjskiego emigrowało około 911 tys. osób, austriackiego - około 686 tys., pruskiego - około 550 tys. 4. POWSTANIE NOWOCZESNYCH RUCHÓW POLITYCZNYCH RUCH NARODOWY Kształtowanie się Inteligencja wywodziła się ze szlachty, w mniejszym stopniu z mieszczaństwa, sporadycznie z warstwy chłopskiej (Galicja). Karol Libelt, twórca tego pojęcia, inteligentami nazywał ludzi, którzy stoją „na czele narodu jako uczeni, urzędnicy, nauczyciele, duchowni [... ],którzy mu przewodzą wskutek swojej oświaty': Do inteligencji zaliczamy też przedstawicieli wolnych zawodów (lekarze, adwokaci), inteligencję techniczną oraz twórczą (artyści, literaci, dziennikarze). Wyróżnikiem tej warstwy jest wykształcenie oraz utrzymywanie się z pracy umysłowej. Mimo niewielkiej liczby (na początku XX w. w Królestwie 2% ludności), „rola społeczna, polityczna, kulturalna inteligencji była większa, niżby to wynikało z jej liczebności" (A. Chwalba, Historia Polski 7795- 797 8). PRZEOBRAŻENIA DEMOGRAFICZNE I RUCHY MIGRACYJNE Eksplozja demograficzna. W drugiej połowie XIX w. na ziemiach polskich przyrost ludności był wyższy od przeciętnej europejskiej. Liczba ludności niemal się podwoiła i w ciągu 40 lat doszła do 9,5 mln. Od upadku powstania styczniowego,do końca wieku liczba mieszkańców Warszawy prawie się potroiła (wzrosła do 638 tys.). Pod tym względem Królestwo znacznie wyprzedziło Galicję i Wielkopolskę. Od· poło­ wy wieku do 191 O r. liczba ludności w Wielkopolsce wzrosła o 60% (ten niewielki wzrost był rezultatem odpływu części ludności z tych terenów do bardziej uprzemysłowionych zachodnich Niemiec), w Galicji o 80%, a w Królestwie..,.. aż o 170%. Do głównych przyczyn eksplozji demograficznej na ziemiach polskich należy zaliczyć: wysoki przyrost naturalny, wzrost przeciętnej długości życia, postęp medycyny i spadek śmiertelności niemowląt. Emigracja zarobkowa. Do emigracji skłaniały trudne warunki życia, przeludnienie na wsi i brak możliwości znalezienia pracy. Emigranci rekrutowali się zwykle z najuboższych i najmniej wykształconych warstw społecznych. Nie znali języków krajów, do których wyjeżdżali. Od początku narażeni byli na rozmaite formy wyzysku. Niektórzy powracali do kraju, przywożąc oszczędności. 10 Kierunki migracji: - wewnątrz poszczególnych państw, np. z zaboru pruskiego do uprzemysłowio­ nych rejonów zachodnich Niemiec, z zaboru rosyjskiego -w głąb Rosji i na Syberię; ruchu. Ruch narodowy rozwijał się od lat 80. i 90. XIX stulecia wśród nowego pokolenia Polaków, nieobciążonego klęską powstania styczniowe- go. Był odpowiedzią na zagrożenie ze strony silnych sąsiednich nacji i prowadzonej przez nich germanizacji i rusyfikacji oraz wyrazem sprzeciwu wobec lojalizmu i ugody. Idee narodowe pojawiły się w wydawanym od 1886 r. w Warszawie tygodniku „Głos': którego redaktorem był Jan Ludwik Popławski. Uważał on, że do wyzwolenia narodu polskiego nie wystarczy praca organiczna, potrzebne jest również rozwinięcie politycznej świadomości narodu. Partie narodowodemokratyczne - Liga Polska. Zygmunt Miłkowski (pseudonim Tomasz Teodor Jeż), działający w Szwajcarii uczestnik powstania styczniowego, ogłosił Rzecz o obronie czynnej i Skarbie Narodowym, w której nawoływał do porzucenia bierności i podjęcia aktywnych działań organizacyjnych i finansowych dla przygotowania się do walki zbrojnej w sprzyjających warunkach międzynaro­ dowych. W 1887 r. powołał Ligę Polską dla „skupienia wszystkich sił narodowych celem uzyskania niepodległości Polski w granicach przedrozbiorowych': Program Ligi zyskał poparcie Związku Młodzieży Polskiej (Zet), tajnej organizacji utworzonej przez Zygmunta Balickiego. Propagowała ona pracę samokształceniową młodzieży uniwersyteckiej i gimnazjalnej. Liga Narodowa. W 1893 r. krajowi działacze Ligi Polskiej, z Romanem Dmowskim na czele, przekształcili Ligę Polską w Ligę Narodową, ukierunkowując program partii na obronę interesów narodowych i kształtowanie nowoczesnego narodu. Po aresztowaniach, jakie nastąpiły w setną rocznicę powstania kościuszkowskiego, jej przywódcy przenieśli się z Królestwa Polskiego do Galicji, gdzie mogli swobodniej działać. W 1885 r. we Lwowie zaczął ukazywać się organ Ligi Narodowej-„Przegląd Wszechpolski': Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, zwane popularnie endecją, zostało utworzone w 1897 r. przez działaczy narodowych, by rozciągnąć wpływy na pozostałe zabory i uczynić organizację bardziej masową. Zasadniczy wpływ na ideologię tego ruchu miały poglądy sformułowane w dwóch książkach: Egoizmie narodowym Zygmunta Balickiego (1902 r.) i Myślach nowoczesnego Polaka Romana Dmowskiego (1903 r.). Założenia programowe ruchu narodowego: - za najwyższą wartość uznawano interes narodowy i wspólnotę narodową jako (nacjonalizm); stąd wynikało zadanie budzenia i umacniania świadomości narodowej, propagowanie oświaty w środowisku wiejskim i robotniczym (zajmowało się tym Towarzystwo Oświaty Narodowej) oraz dokończenie procesu unarodowienia chłopów; - krytycznie odnoszono się do tradycji romantycznej i zasady walki Za Waszą i naszą wolność, która nie przyniosła Polakom korzyści, a nawet osłabiła naród; dlatego endecja głosiła„egoizm narodowy': kierowanie się wyłącznie własnymi, narodowymi interesami; - wobec polityki germanizacyjnej i rusyfikacyjnej Polacy ze wszystkich zaborów i warstw powinni zjednoczyć swoje siły (solidaryzm narodowy); zwalczano ruch socjalistyczny, ponieważ uważano, że walka klas prowadziła do osłabienia narodu; - za zagrożenie dla narodu polskiego uznawano mniejszości narodowe mają­ ce odmienne interesy; elementem ideologii endeckiej był antysemityzm (postawa niechęci lub wrogości wobec Żydów, ich prześladowanie i dyskryminacja), który miał uwarunkowania ekonomiczne; - postulowano niepodległość Polski, lecz kwestionowanie walki zbrojnej odsuwało ten cel na dalszą przyszłość, koncentrowano się natomiast na dążeniu do autonomii dla Królestwa Polskiego (walka o polski język, polski samorząd, organizacje gospodarcze). całość DWA KIERUNKI W RUCHU ROBOTNICZYM - REWOLUCYJNY I NIEPODLEGŁOŚCIOWY Kształtowanie się ruchu robotniczego. Rozwój przemysłu w Królestwie Polskim i pozostałych zaborach prowadził do wzrostu liczebności klasy robotniczej. Początkowo niezadowolenie robotników walczących o poprawę bytu wyrażało się w postaci niszczenia narzędzi i maszyn, później organizowano akcje strajkowe. Jednocześnie rosła świadomość grupowa robotników. Popularność zyskiwały idee socjalistyczne. Od połowy lat 70. XIX w. w kręgu warszawskich studentów i młodej inteligencji powstawały pierwsze kółka socjalistyczne. Ich działacze, z Ludwikiem Waryńskim na czele, popularyzowali idee socjalistyczne wśród robotników, gdyż w proletariacie widzieli samodzielną i odrębną siłę (Waryński zatrudnił się jako ślu­ sarz w warszawskiej fabryce Lilpopa, gdzie propagował tworzenie kas oporu, które miały gromadzić fundusze na akcje strajkowe). Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat (Wielki Proletariat) - pierwsza na ziemiach polskich partia robotnicza, utworzona w 1882 r. przez Ludwika Waryńskiego z istniejących w konspiracji kółek socjalistycznych. Program Wielkiego Proletariatu uznawał interesy proletariatu za sprzeczne z interesami burżuazji, zawierał żądania uspołecznienia środków produkcji: „aby ziemia i narzędz!a pracy przeszły z rąk jednostek na wspólną własność pracujących, na własność socjalistycznego państwa': postulował swobody demokratyczne ( zwoływanie zgromadzeń, tworzenie stowarzyszeń, zniesienie cenzury, równouprawnienie kobiet, obowiązkowe i bezpłatne szkolnictwo). Twórcy programu uważali, że obalenie kapitalizmu i wyzwolenie klasy robotniczej spod ucisku powinno być dziełem samych robotników. Nie wysuwano postulatu niepodległości Polski, chociaż piętnowano ucisk narodowy. „Jest naród - pisał Waryński - który daleko więcej cierpi niż Polska - są to proletariusze całego świata. O ich wyzwoleniu myśleć powinniśmy'~ Jako metody działań przyjmowano strajki, manifestacje, akcje propagandowe, dopuszczano również terror wobec fabryk_antów i przedstawicieli władz. Wielki Proletariat liczył zaledwie kilkuset ludzi, ale zdobył wpływy w większych ośrodkach przemysłowych. Jego działalność przerwały aresztowania, najpierw Waryńskiego (1883 r.), a później jego następców - Stanisława Kunickiego i Marii Bohuszewiczówny. W procesie 29 proletariatczyków (1885 r.) większość oskarżonych skazano na kary więzienia lub katorgi, a czterech przywódców ( Kunickiego) stracono. Waryński otrzymał wyrok wieloletniego więzienia (zmarł w twierdzy Szlisselburg w 1889 r.). n Proletariat, zwany małym Proletariatem, został utworzony w 1888 r. w Warszawie przez Marcina Kasprzaka i Ludwika Kulczyckiego z połączenia kółek studenckich i robotniczych. Za metodę walki, która miała wymusić na rządzie carskim zmiany, partia uznawała terror. Wkrótce wielu czołowych przywódców partii zostało aresztowanych. Związek Robotników Polskich, założony przez Juliana Marchlewskiego w 1889 r., koncentrował się na walce ekonomicznej (tworzenie kas oporu, związków zawodowych, organizowanie strajków). Polska Partia Socjalistyczna. Na zjeździe krajowych i emigracyjnych działaczy socjalistycznych w Paryżu w 1892 r. utworzono Zagraniczny Związek Socjalistów Polskich. Na pierwszym miejscu stawiano walkę o niepodległość Polski jako pań­ stwa demokratycznego, pomijano natomiast konieczność rewolucji socjalistycznej i dyktatury proletariatu. W programie partii z listopada 1892 r. postulowano w dziedzinie politycznej: „ 1) bezpośrednie, powszechne i tajne głosowanie [...]; 2) równouprawnienie narodowości wchodzących w skład Rzeczypospolitej na zasadzie dobrowolnej federacji [...]; 4) równość wszystkich obywateli kraju bez różnicy płci, narodowości i wyznania; 5) wolność słowa, druku, zebrań i stowarzyszeń[ ...]; 7) bezpłatne, przymusowe, powszechne, całkowite nauczanie [...]': W dziedzinie ekonomicznej: „ 1) ośmiogodzinny dzień roboczy, stała 36-godzinna przerwa co tydzień; 2) minimum płacy roboczej; 3) stopniowe uspołecznienie ziemi, narzędzi produkcji i środków komunikacji': Paryski program stał się podstawą tworzenia krajowych komórek partii (od 1893 r.). Faktycznym przywódcą PPS został Józef Piłsudski, wydawca „Robotnika': organu partii. PPS prowadziła szeroką agitację za pomocą wydawanych konspiracyjne druków, organizowała strajki, wiece i demonstracje. Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy. W 1893 r. zwolennicy ideologii marksistowskiej utworzyli Socjaldemokrację Królestwa Polskiego; w 1900 r. reaktywowała się ona jako Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy. Program nawią­ zywał do tradycji Wielkiego Proletariatu. Jej przywódcy - Julian Marchlewski, Róża Luksemburg, Feliks Dzierżyński - zakładali współdziałanie z rosyjskim proletariatem w obaleniu caratu i utworzeniu państwa socjalistycznego drogą rewolucyjną. Byli przeciwnikami walki o niepodległości Polski, gdyż odwróciłoby to uwagę pro.;. letariatu od głównych celów ruchu robotniczego. Róża Luksemburg uważała, że ziemie polskie zrosły się ekonomiczne z państwami zaborczymi, a rozerwanie tego związku i zjednoczenie ziem polskich uznawano za utopię. RUCH LUDOWY Przyczyny rozwoju ruchu ludowego w Galicji. Kolebką ruchu chłopskiego była Galicja. Przeludniona i uboga wieś galicyjska była w stałym konflikcie z dworem. Po uwłaszczeniu spór dotyczył serwitutów leśnych i pastwiskowych. Toczące się latami procesy o serwituty wygrywała zwykle szlachta. Ziemianie chcieli zachowania niedemokratycznej, kurialnej ordynacji wyborczej, która zapewniała im decydujący wpływ na życie polityczne. Sprzeciwiali się reformom agrarnym, a nawet szerzeniu oświaty na wsi. Jednocześnie w Galicji istniały korzystne warunki do prowadzenia legalnej działalności politycznej, a chłopi mieli prawa wyborcze. m Przywódcy ruchu ludowego: - Ksiądz Stanisław Stojałowski w latach 70. wydawał dwa dwutygodniki dla wsi („Wieniec" i „Pszczółkę"), organizował czytelnie i oświatę, zakładał kółka rolnicze, krytykował niesprawiedliwe dla wsi rozwiązanie kwestii serwitutów, wzywał chłopów do zrzeszania się i udziału w życiu politycznym. Program Stojałowskiego opierał się na założeniach katolicyzmu społecznego i propagował solidaryzm społeczny. - Małżeństwo Bolesław i Maria Wysłołuchowie wydawali „Przegląd Społeczny" oraz (od 1889 r.) dwutygodnik"Przyjaciel Ludu': które przyczyniły się do zorganizowania ruchu chłopskiego. W okresie wyborów do Sejmu Krajowego propagowali hasło: 11 Chłopi, wybierajcie chłopów': co zaowocowało zdobyciem kilku mandatów poselskich przez reprezentantów wsi. Z Wysłołuchami współpracowali działacze pochodzenia chłopskiego, Jakub Bojko i Jan Stapiński. Partie chłopskie - Stronnictwo Ludowe. Powstało w 1895 r. na zjeździe chłop­ skich komitetów wyborczych w Rzeszowie. Prezesem został Karol Rewakowski, ale faktycznie stronnictwem kierował Jan Stapiński. Program partii postulował zmianę obowiązującej ordynacji wyborczej (powszechne, bezpośrednie i tajne wybory), przestrzeganie wolności prasy, stowarzyszeń i zgromadzeń, równomiernie rozłożo1nych podatków. \.,, '·1 Polskie Stronnictwo Ludowe. W 1903 r. SL zmieniło nazwę na Polskie Stronnictwo Ludowe. Miała to być partia wychodząca poza wieś i terytorium Galicji. Za główny cel uznano postulat odzyskania niepodległości. Domagano się dalszej reformy systemu wyborczego, upowszechnienia oświaty, wspierania rozwoju gospodarczego. Wskazywano na potrzebę parcelacji ziemi, wsparcia emigracji zarobkowej, uczynienia z chłopów świadomych obywateli. PSL stało się znaczącą siłą polityczną. Do parlamentu w Wiedniu i Sejmu Krajowego wprowadziło swoich posłów. Rozłam w PSL. W 1913 r. nastąpił kryzys w partii. Wejście w koalicję z konserwatystami spowodowało rozłam na PSL-Piast z Wincentym Witosem i Jakubem Boj- ko oraz PSL-Lewicę zJanem z socjalistami. Stapińskim na czele. PSL-Lewica odnowiła współpracę Ruch ludowy poza Galicją. W Królestwie Polskim istniał zakaz tworzenia partii, dlatego koncentrowano się na upowszechnianiu oświaty na wsi i propagowaniu samopomocy chłopskiej. Dopiero w okresie rewolucji 1905-1907 szerszy zasięg uzyskał tzw. ruch zaraniarski, skupiony wokół czasopisma Zaranie': Zgodnie z hasłem pisma "Sami sobie" postulowano uobywatelnienie" ludu, zerwanie z biernością, krytykowano tzw. patronat, czyli przewodzenie ludowi przez ziemian. Propagowano spółdzielczość i przeprowadzenie reformy rolnej przez parcelację wielkich majątków między chłopów małorolnych i bezrolnych. Z kolei walkę z germanizacją w zaborze pruskim prowadziło całe społeczeństwo, więc nie było tam miejsca na odrębny ruch chłopski. 11 11 5. REWOLUCJA 1905-1907W KRÓLESTWIE POLSKIM SYTUACJA W ROSJI I KRÓLESTWIE PRZED REWOLUCJĄ Wojna z Japonią. W latach 1904-1905 Rosja prowadziła wojnę z Japonią na Dalekim Wschodzie. Zamiast spodziewanych sukcesów, które miały wzmocnić carat, armia rosyjska poniosła serię klęsk. Wojna doprowadziła to do pogorszenia sytuacji bytowej ludności i powszechnego niezadowolenia. Manifestacje antywojenne. W okresie wojny zwiększyła się liczba manifestacji antywojennych w Cesarstwie Rosyjskim. W listopadzie 1904 r. odbyła się na placu Grzybowskim w Warszawie wielka manifestacja antymobilizacyjna zorganizowana przez PPS, w czasie której doszło do wymiany ognia między policją a uzbrojonymi robotnikami."Bunt w Warszawie" odbił się szerokim echem w kraju i za granicą. W kilku miastach w Królestwie zorganizowano podobne demonstracje. 22 stycznia 1905 r. w Petersburgu władze rozgromiły pokopodczas której demonstranci nieśli do cara petycję z żądaniem wprowadzenia demokratycznych swobód. Od kul zginęło około tysiąca demonstrantów, a kilka tysięcy odniosło rany."Krwawa niedziela" doprowadziła do wybuchu rewolucji, której celem było obalenie caratu i ustanowienie demokratycznej republiki. „Krwawa niedziela'~ jową manifestację, PRZEBIEG REWOLUCJI W KRÓLESTWIE Po krwawej niedzieli" w Petersburgu doszło do strajku powszechnego w Warszawie (strajkowało około 11 O tys. pracowników) oraz starć z policją i wojskiem. Akcje strajkowe objęły także wiele innych miasta Królestwa (w czerwcu strajki i demonstracje w Łodzi przekształciły się w zbrojne powstanie robotników). W czasie tych wystąpień wysuwano żądania polityczne (konstytucji, powołania parlamentu, wolności słowa, druku, zgromadzeń, języka polskiego w urzędach i szkołach) i ekonomiczne (ośmiogodzinnego dnia pracy, płacy minimalnej, poprawy warunków pracy, ubezpieczeń, opieki zdrowotnej). 11 Wrzenie objęło również wieś. Doszło do strajków robotników folwarcznych, walczyli o serwituty oraz język polski w szkołach i urzędach gminnych. Rozpoczęły się strajki młodzieży gimnazjalnej i studenckiej w większości szkół. Mło­ dzież, solidaryzująca się z robotnikami, domagała się zmian w szkolnictwie, języka polskiego jako obowiązkowego języka wykładowego, zniesienia nadzoru policyjnego, równego dostępu do szkół bez względu na wyznanie, narodowość, pochodzenie i płeć. Pomimo częściowych ustępstw caratu (prawo do zakładania szkół prywatnych z językiem polskim i różnych stowarzyszeń, większa swoboda działalności Kościo­ ła katolickiego), wrzenie rewolucyjne utrzymywało się do końca 1905 r., by od następnego roku stopniowo słabnąć ze względu na nasilający się terror caratu. chłopi STOSUNEK UGRUPOWAŃ POLITYCZNYCH DO REWOLUCJI sprzeciwiała się rewolucji, ale chciała wykorzystać sytuw Rosji do uzyskania autonomii lub samorządu dla Królestwa. W 1906 r. wzięła udział w wyborach do I Dumy Państwowej (zbojkotowanych przez partie socjalistyczne ze względu na niedemokratyczną ordynację), w której utworzyła Koło Polskie. Zdobyła również większość mandatów przypadających Królestwu w wyborach do li i Ili Dumy (1907 r.). Mimo manifestowania przez posłów lojalności, rząd rosyjski odrzucił postulaty przyznania Polakom autonomii. Narodowa Demokracja ację m m Polska Partia Socjalistyczna. Wystąpiły w niej różnice programowe. - „Starzy': z Józefem Piłsudskim na czele, popierali przekształcenie rewolucji w powstanie narodowe i za główny cel stawiali walkę o niepodległość Polski. Nowo utworzoną Organizację Bojową PPS traktowali jako zalążek polskiej siły zbrojnej. - „Młodzi" (Maksymilian Horwitz-Walecki i inni) popierali masowy ruch robotniczy i aktywny udział w ogólnorosyjskiej rewolucji. Rezygnowali z postulatu niepodległości, zadowalając się co najwyżej autonomią w ramach państwa rosyjskiego. W 1906 r. nastąpił rozłam w partii i wyodrębnienie się PPS-Frakcji Rewolucyjnej z Piłsudskim na czele, głoszącej program niepodległościowy, oraz PPS-Lewicy z Horwitzem-Waleckim, której program zakładał obalenie caratu i zbudowanie ustroju socjalistycznego. Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy uznawała rewolucję w Królestwie za integralną część rewolucji rosyjskiej i odżegnywała się od haseł narodowych (teza Róży Luksemburg o zrośnięciu się ziem polskich z państwami zaborczymi). Propagowała akcje strajkowe w celu obalenia caratu, utworzeniu republiki, uzyskaniu swobód demokratycznych. SKUTKI REWOLUCJI W KRÓLESTWIE: - ustała brutalna rusyfikacja; mogły legalnie powstawać i działać instytucje życia narodowego {stowarzyszenia, prywatne szkoły, organizacje kulturalne), nastąpiła częściowa repolonizacja szkolnictwa i urzędów gminnych, zelżała cenzura; - zalegalizowano związki zawodowe; - ustały prześladowania Kościoła katolickiego i unitów; - masowy udział robotników w strajkach i demonstracjach ukazał siłę proletaria- tu; pogłębiła się świadomości narodowa i grupowa wśród robotników i chłopów; - rozwinęły się partie polityczne, które liczyły już po kilkadziesiąt tysięcy człon­ ków i sympatyków; - stłumienie polskiego zrywu wolnościowego 1905-1907 (nazywanego „czwartym powstaniem"_lub „pierwszą _rewolucją") „nie przyniosło pogorszenia statusu narodowego Polaków, jak to miało miejsce w przegranych polskich powstaniach XIX w:' (Feliks Tych, Rok 1905). c

Pożar domu przy ul. Wiosny Ludów. Pięć zastępów walczyło z żywiołem Bartosz KlimczukWczoraj w nocy w jednym z domów przy ul. Wiosny Ludów w Śremie wybuchł pożar. Według zgłoszenia które uzyskali strażacy, w budynku szczęśliwie nikogo nie było. Sytuacja wyglądała bardzo groźnie: w mgnieniu oka ogniem zajął się cały dach i pożar zaczął trawić kolejne części domu. W akcji brało udział łącznie pięć zastępów straży pożarnej. W budynku w którym doszło do pożaru najprawdopodobniej przeprowadzano remont, dlatego znajdowało się w nim sporo styropianu i butle z gazem. W Śremie: Pożar domu przy ul. Wiosny Ludów. Pięć zastępów walczy z żywiołem [ZDJĘCIA]Polecane ofertyMateriały promocyjne partnera

jeden z celów powstańców walczących północnych włoszech podczas wiosny ludów